فرهنگ از دیدگاه قرآن کریم

فرهنگ در لغت به معنای تعلیم و تربیت، علم و دانش و ادب، کتاب لغت، مجموعه آداب و رسوم و مجموعه علوم و معارف و هنرهای یک قوم به کار رفته است. از نظر اصطلاحی، به مجموعه برداشت ها، موضع گیری های فکری، هنر، ادبیات، فلسفه، آداب، سنن و رسوم و روابط حاکم بر اجتماع تعریف شده است. در قرآن کریم، از فرهنگ به مفهوم مصطلح آن تعبیری یافت نمی شود; ولی به طور کلی قرآن کریم از فرهنگ در یک جا به عنوان زبان قوم یاد کرده است; چون قرآن کریم نخست در محیط جزیره العرب نازل شده و با مردمی سر و کار داشته که دارای اعتقادات و رفتاری خاص بوده اند: «و مآ أرسلنا من رسول إلآ بلسان قومه لیبین لهم؛ ما پیامبران را نفرستادیم، مگر با زبان قوم خودشان سخن بگویند.» (ابراهیم/ 4) در جای دیگر از فرهنگ به عنوان حکم جاهلیت یاد کرده و در آیات بسیاری به اعتقادات و فرهنگ رایج عصر خود حمله می کند: «أفحکم الجهلیه یبغون و من أحسن من الله حکما لقوم یوقنون؛ آیا حکم جاهلیت را می جویید؟ برای گروهی که باور دارند، حکم چه کسی از حکم خدا بهتر است؟» (مائده/ 50)
همچنین از فرهنگ به عنوان سنن یاد کرده و در آیات بسیاری سنت گذشتگان و آداب و رسوم آنها را یادآوری کرده است: «قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عقبه المکذبین؛ پیش از شما، سنت هایی وجود داشت; (و هر قوم، طبق اعمال و صفات خود، سرنوشت هایی داشتند; که شما نیز همانند آن را دارید) پس بر روی زمین، گردش کنید و ببینید سرانجام کار تکذیب کنندگان (آیات خدا) چگونه بود؟!» (آل عمران/ 137)
اما یک پرسش مطرح است اینکه فرهنگ یک جامعه اسلامی از دیدگاه قرآن، چگونه باید باشد و قرآن با فرهنگ موجود زمان نزول و سایر فرهنگ ها، چگونه برخورد کرده است؟ فرهنگ های غیر الهی به سان فرهنگ عرب زمان نزول قرآن، گسیخته ای از حق و باطل اند; حق از آن جهت که از ادیان الهی متأثر بوده اند و باطل از آن جهت که آن فرهنگ الهی با خرافات و علایق مغایر با خواست شرایع الهی، مخلوط شده است. قرآن کریم ضمن ارائه فرهنگی فراگیر و پایه دار، با فرهنگ موجود و به طور کلی فرهنگ های بشری برخوردی متناسب دارد; بدین ترتیب که عناصر حق را تأیید کرده و عناصر باطل را به نقد کشیده، برای آن ها چنانچه لازم بوده جایگزینی مناسب ارائه کرده است. عناصر فرهنگ ساز قرآنی در آیات بسیاری به تصویر کشیده شده و نمونه های عینی آن نیز گاه ارائه شده است. برای مثال: ترویج مسؤولیت پذیری و دفاع از کیان جامعه اسلامی; فرهنگ جهاد و شهادت; عدالت محوری در گستره های فردی و اجتماعی; اطاعت پذیری از مسؤولان مورد تأیید حاکم شرع; توجه به فضایل اخلاقی و نهادینه کردن آن و انذار از رذایل اخلاقی و بسیاری دیگر.

فرهنگ آفرینی قرآن کریم
قرآن مجید سرمنشا اغلب علوم و هنرهای اسلامی است.
1- قرآن سندی تاریخی است و تا آنجا که به حوادث اشاره دارد، از جمله به حوادثی از زندگانی و روزگار پیامبر (ص) و غزواتی چون بدر و احد و حنین، یا اشاراتی به فرهنگ جاهلیت دارد، در حکم تاریخی مستند است. همچنین بسیاری محققان بر مبنای نگرش تاریخی قرآن، فلسفه های تاریخ گوناگون استنباط کرده اند.
2- فقه و اصول فقه مذاهب مختلف اسلامی، چنانکه در بخش فقه یا احکام قرآن یاد کردیم، مستقیما ریشه در قرآن دارد و تا امروز هم محاکم شرعی یا نهادهای دینی و مجالس قانونگذاری در کشورهای اسلامی، یا مجتهدان و مفتیان، تعارض نداشتن قوانین و احکام و فتاوای جدید را با قرآن کریم رعایت می کنند.
3- حدیث یا سنت منبع مستقلی از قرآن است. اما با آن مناسبات و پیوند و همخوانی بسیار دارد. چنانکه گاه قرآن سنت را نسخ می کند یا تخصیص می دهد، و گاه سنت قرآن را، که در کتب مربوط به ناسخ و منسوخ، به تفصیل با مثالهای بسیار بیان شده است.
4- عرفان یا تصوف اسلامی که اساس آن بر حب الهی یا عشق متقابل انسان به خدا و خدا به انسان است (مائده/ 54)، همچنین زهد و پارسایی و اصالت ندادن به دنیا و مراقبه و محاسبه نفس، همه در قرآن ریشه دارد. عرفان قرون اولیه که بر مدار زهد و پارسایی می گشت، یکسره قرآنی بود. مکتبهای عرفانی حکمی و فلسفی متاخر از جمله مکتب ابن عربی نیز اساسش بر تأویل جسورانه از آیات و قصص قرآن استوار است. چنانکه مهمترین متن عرفان نظری در عالم اسلام که فصوص الحکم ابن عربی (م 638 ق) است، دارای 27 فص است که با گرده برداری از قرآن و بر مبنای قصص قرآنی و شخصیتهای انبیاء و به نام آنها طراحی و تدوین شده است. ابوالعلاء عفیفی در مقدمه تصحیح خود از فصوص، این نکته را روشن ساخته است. (مقدمه، ص 12 و صفحات دیگر) همچنین بحث عرفا از اسماء و صفات الهی عمدتا قرآنی است.
5- قرآن با آیات عدیده اخلاقی و توصیه های بسیار به فضایل و نهی تخطئه از رذایل اخلاقی، در حدی به اخلاق و حکمت عملی توجه دارد که می توان آن را یک رساله اخلاقی متعالی در نظر گرفت، و در اغلب مکاتب و کتب اخلاقی، نفوذ آیات و احکام اخلاقی قرآنی مشهود است. (تعالیم اخلاقی در قرآن نوشته بشیردار، در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام، تدوین م. م. شریف، 1/224 - 241)
6- قرآن اساس دستور زبان عربی را نهاده است. باید دانست که نه قرآن تابع نحو و دستور زبان عربی است، بلکه نحو و دستور زبان عربی تابع قرآن است که فی المثل سبیل یا رحمت را هم به صورت مؤنث و با ضمائر مؤنث، تلقی کرده است هم به صورت مذکر. از الکتاب سیبویه (قرن دوم هجری) تا مغنی اللبیب ابن هشام (م 761 ق)، تا معجم های نحو که امروز در جهان عرب تدوین می گردد (از جمله معجم النحو، تدوین عبدالغنی الدقر) اساس همه یا اکثریت قاطع مثالها و شواهد قرآنی است. در مورد علوم بلاغی از جمله معانی، بیان و بدیع نیز امهات متون بر اساس تعبیرات و زبان و بیان و شواهد و مثالهای قرآنی شکل گرفته است. چنانکه دلایل الاعجاز (در علم معانی) و اسرارالبلاغه (در علم بیان) هر دو اثر عبدالقاهر جرجانی (م. 471 ق) اوج آنهاست. نفوذ قرآن در ادبیات عربی و فارسی و ترکی و اردو و سایر زبانهای جهان اسلام بسیار عظیم است.
اغلب فرهنگهای عربی از لسان العرب تا المعجم الوسیط، شواهد و مستندات خود را از قرآن نقل می کنند. زبانشناسان عرب به حق برآنند که اگر قرآن نبود زبان عربی نابود می شد. (مباحثی در فقه اللغه و زبان شناسی عربی. نوشته رمضان عبدالتواب. ترجمه حمیدرضا شیخی، فصل دوم، 125 به بعد ) استاد مطهری می نویسد: «زبان عربی، فقط زبان یک کتاب است، به نام قرآن. قرآن تنها نگهدارنده و حافظ و عامل حیات و بقای این زبان است. تمام آثاری که بعد به این زبان به وجود آمده، در پرتو قرآن و به خاطر قرآن بوده است.» (خدمات متقابل اسلام و ایران، 91)
7- علم کلام اسلامی، چه علم کلام مذهب رسمی اهل سنت یعنی کلام اشعری، و چه علم کلام اقلیت آنان که امروزه کمابیش مهجور است، یعنی کلام معتزلی یا اعتزالی ریشه در قرآن دارد. همچنین مذاهب دیگر از جمله مرجئه و حتی خوارج. علم کلام مذاهب شیعه و مخصوصا اسماعیلیه و شیعه امامیه اثنا عشریه نیز کاملا قرآنی است. و از اصول دین، و اصول مذهب (عدل و امامت) دو گونه بحث می کنند، عقلی و نقلی. و در بحثهای نقلی اتکای اصلی به آیات قرآنی است.
8 - فلسفه اسلامی نیز که تا حدودی بر معتقدات و کلام استوار است جز در بحثهای خیلی فنی و اسکولاستیک، غالبا به قرآن نظر دارد. و حتی در بحث اصالت وجود یا ماهیت نیز به آیاتی از قرآن مجید استناد می کنند. (رعد/ 17 نیز تفسیر المیزان ذیل همین آیه) یا برهانهای اثبات وجود خداوند را با آیات قرآنی تطبیق می دهند. (از جمله برهان وجودی یا صدیقین را با آیه 53 سوره فصلت) و فلسفه اعصار متاخر از جمله فلسفه مزجی و متعالی مکتب ملاصدرا که آمیزه ای از فلسفه و کلام و عرفان است و مهمترین تز آن حرکت جوهری است، مبنا و مستند قرآنی دارد. (تعالیم فلسفی قرآن در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام. تدوین م. م. شریف، 1/195 - 221)
9 - هنرهای اسلامی مخصوصا ادبیات، معماری، خوشنویسی، و بخشی از موسیقی که مربوط به ترتیل و تغنی و همخوانی قرآن مجید و نیز قوالی در مجالس سماع صوفیانه و اعیاد مذهبی، همچنین کتابت و کتابسازی و کتاب آرایی با هنرهایی چون تذهیب و تشعیر و تجلید و کتیبه نویسی که جزو هنر معماری است و آرایش درون و بیرون مساجد و مقبره ها و نهادهای خیریه از جمله تکیه ها و حسینیه ها، و حتی آب انبارها، غالبا و به مناسبت از آیات قرآنی استفاده می شود، و در همه این هنرها و فنون جنبی دیگر نفوذ قرآن بی حد و حساب و وصف ناپذیر است. (نیز خوشنویسی در فرهنگ اسلامی، تالیف آنماری شیمل، ترجمه اسدالله آزاد)
10 - علوم قرآنی و قرآن پژوهی چنانکه در بخش مربوط به آن خواهد آمد، و در سراسر این مقاله هم ملاحظه می گردد، در اطراف قرآن مجید و برای فهم و تفسیر آن و استفاده از قرآن شناسی در سایر علوم شرعی پدید آمده است.
11- از همه وسیعتر و عظیمتر نفوذ قرآن در فرهنگ عامه و زندگی روزمره مسلمانان است. زیر گوش نوزاد مسلمان اذان می گویند و آیاتی از قرآن می خوانند. نام نوزاد را یا با تفال و استخاره از قرآن انتخاب می کنند یا نامهایی می نویسند و برای تبرک در میان صفحات قرآن قرار می دهند و قرعه وار یکی را بر می گیرند. همچنین نام فرزندان و روز و ساعت تولدشان را در صفحه اول یا آخر قرآن خانوادگی می نویسند. استخاره یعنی مشورت با قرآن و راهنمایی خواستن از جنبه قدسی و غیبی قرآن، سابقه ای به طول تاریخ قرآن دارد و در بعضی کتب که مخصوص نوادر و نکته ها و ظرایف است، از استخاره های تاریخی سخن می گویند.
در اغلب مراسم دینی و اجتماعی و اعیاد و در ایران بعد از انقلاب اسلامی در آغاز هر جلسه رسمی اعم از علمی یا اداری یا سیاسی، آیاتی چند از قرآن مجید تلاوت می شود. قرآن همچنین در عبادت روزانه نقش اساسی دارد. زیرا به فرموده رسول اکرم (ص) «لا صلوه الا بفاتحه الکتاب؛ نماز جز با خواندن فاتحه الکتاب درست نیست.» و اهل سنت 17 بار و شیعه به تفاوت مشربها، حداقل 10 بار سوره حمد را در نمازهای شبانه روزی خود می خوانند. همچنین پس از قرائت سوره حمد به انتخاب خود یک سوره یا مجموعه آیاتی از یک سوره قرآن را که اصطلاحا به آن رکوع گفته گفته می شود، می خوانند و تلاوت قرآن از عبادات مستحب مؤکد است و اغلب مسلمانان هر روزه بخشی از قرآن و در ماه رمضان یک دور قرآن را می خوانند. جز قاریان و مقریان و اهل تجوید و تلاوت و ترتیل و تغنی و خوشخوانان که قرآن کریم مدار و موضوع اصلی علم و هنر آنان است و رموز و فنون درست خوانی را سینه به سینه و با سنت شفاهی و استاد- شاگردی از عهد رسول الله (ص) تا کنون ادامه داده اند، در عرف عادی و نظام آموزشی قدیم و جدید ایران و همه کشورهای اسلامی، تعلیم خواندن و درست خواندن و گاه حفظ قرآن، جزو اصلی ترین مواد درسی و آموزشی بوده و هنوز هم با شور و شوق بسیار ادامه دارد.
برای این کار غالبا از جزء آخر (سی ام) قرآن مجید یعنی جزء عم [عم یتسائلون، آغاز سوره نبا] استفاده می شود و به چنین جزوه ای عم جزو (که بعضی به اشتباه عمه جزو می نویسند) گفته می شود. امروزه با گسترش امکانات صوتی و فنی و نیز جهانگیر شده رسانه های گروهی، در تلاوت و ترتیل قرآن کریم تحولی بزرگ پدید آمده است.
خوشخوانی قاریان هنرمند را به صورت نوار کاست، ضبط می کنند. غالبا هر جزء قرآن را در یک نوار و مجموعا کل قرآن را در 30 نوار یکساعته می خوانند و نوارهای کاست را به صورت یک مجموعه جمع و جور که به آسانی قابل حمل و نقل است درمی آورند که المصحف المرتا [ترتیل قرآن، یا مصحف به ترتیل خوانده] نام دارد. نیز از طریق رسانه رادیو و تلویزیون ترتیل و تلاوت قرآن مجید را پخش می کنند. بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله ایران، ایستگاه خاصی به نام رادیو قرآن دارند که در تمام یا بعضی از ساعات شبانه روز تلاوت و ترتیل قرآن را منتشر می سازند. یا از طریق تلویزیون مجلس خوشخوانی قاریان و مقریان هنرمند را که گاه همراه با همخوانی است، همچنین مسابقات کشوری و بین المللی قرائت قرآن را نشان می دهند.
جنبه قدسی و حرمت والای قرآن باعث شده است که از آن برای حفظ و تعویذ استفاده کنند. از آیات قرآن مخصوصا آیت الکرسی (بقره/ 255) و آیه و ان یکاد (قلم/ 51- 52) حرز و تعویذ به صورت حمایل و گردن آویز و بازوبند می سازند. بعضی از مسلمانها همواره قرآن کوچکی به همراه دارند. رسم کتابت قرآن (گاه تمامی قرآن) بر پیراهنهای مخصوص برای حفظ در جنگها و مخاطرات، امروزه کمتر و در گذشته بیشتر معمول بوده است. گاه سوره یس را بر پارچه ای حلقوی شکل می نویسند که به آن حلقه یاسین می گویند و اطفال را برای تبرک و حفظ از میان حلقه آن رد می کنند. گاه آیات قرآن به محلول آب و زعفران نوشته می شود و برای شفای امراض، مخصوصا امراض روحی، به بیماران نوشانده می شود.
قرائت سوره حمد برای بیمار رسم کهنی بوده است (حافظ گوید: فاتحه ای چو آمدی بر سر خسته ای [بیماری] بخوان) امروزه رسم قرائت فاتحه بر مرده و برای شادی روح او، و ترتیب مجالس ذکر و قرائت قرآن (مجالس فاتحه) برای بزرگداشت و طلب آمرزش روح درگذشتگان در سراسر جهان اسلام در شب وفات و روزهای سوم یا پنجم و هفتم و چهلم و سال (بسته به اختلاف و آداب و رسوم هر منطقه) برقرار است. همچنین بعضی از مردم وصیت می کنند که از ثلث میراث آنان، یک یا چند دوره قرائت [ختم] قرآن برای آنان به شیوه استیجاری و با پرداخت اجرت یا حق الزحمه از کسی یا کسانی خواسته شود.
درباره رعایت حرمت و احترام والا و عظیم قرآن سخن بسیار است. بعضی پارسایان به احترام قرآن، در اتاقی که در آن مصحف باشد، نمی خوابند. همچنین در آداب قرائت و تلاوت قرآن، صحبت کردن در اثنای تلاوت یا اظهار کسالت (از جمله خمیازه کشیدن) درست به مانند هنگام نماز ممنوع شمرده شده است. اغلب فقهای اسلامی بر مبنای آیه «لا یمسه الا المطهرون؛ كه جز پاك‏شدگان بر آن دست ندارند.» (واقعه/ 79) حکم به لزوم طهارت شرعی (وضو داشتن) برای خواندن قرآن یا دست زدن به آیات مقدس آن داده اند. نووی که از حدیث شناسان و قرآن پژوهان نامدار است، بر آن است که مستحب است هنگامی که قرآن را به نزد کسی می آورند، به احترام آن از جای برخیزد. (مناهل العرفان، 1/404) به نظر می رسد که در میان کتب مقدس، هیچ کتابی همانند و هم چون قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگی روزمره پیروانش، نفوذ نداشته باشد.