منابع تعالیم فرهنگ اسلامی

قرآن، سنت و حدیث منبع و سرچشمه های توأمان فرهنگ اسلامی می باشند. همه مسلمانان به این دو منبع لایزال ایمان دارند و این تعالیم را مطابق مشیت خداوند بر اوضاع و احوال خاصی که برایشان پیش می آید اطلاق و اعمال می کنند. قرآن و سنت به عنوان بازتاب توحید، رفتار و شیوه زندگی مسلمانان را شکل می دهند.

1- قرآن مجید:
قرآن مجید واقعیت مرکزی و مقدس اسلام است. معانی، الفاظ، اصوات و حروفی که کلمات این کتاب با آن نوشته شده و بالاخره کالبد این کتاب، همه و همه از نظر مسلمانان مقدس است. کلمه به کلمه این کتاب کلام خداوند است. بر اساس ارزیابی پژوهشگران و مورخان، نزول قرآن بر حضرت محمد (ص) بزرگ ترین حادثه تاریخ بشریت بوده؛ زیرا برای نخستین بار در میان کتب آسمانی کتابی به منصه ظهور رسیده است که تمامی کلمات و حروف آن از جانب خداوند می باشد و هیچ سطری از آن را بشر ننگاشته و هیچ حرفی از آن را انسان تحریر نکرده است. برخلاف بسیاری از کتب مقدس که بس کهن اند و نحوه جمع آوری و تدوین آن ها معلوم نیست، قرآن کاملا در دیدرس تاریخ ما نازل شده است و به همین جهت ما دقیقا می دانیم که نزول این کتاب مقدس چه زمانی آغاز شده و چه زمانی پایان یافته است. قرآن در طی 23 سال رسالت پیامبر اکرم (ص) فرو فرستاده شد. نخستین آیات آن، آیات آغازین سوره علق بود که در جبل الرحمه در چهل سالگی توسط جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) وحی شد، و آخرین آیات آن نیز در 63 سالگی و اندکی پیش از وفات ایشان نازل گشت. در هنگام نزول و در هر حالت، پیامبر کلام خداوند را تکرار می کرد و اصحاب ایشان آن را به حافظه خویش می سپردند، و در هر زمان لازم بود به خاطر می آوردند (انور جندی، اسلام و جهان معاصر، ترجمه حمیدرضا آژیر، صفحه 124). بدین ترتیب تاریخ نزول تمامی آیات و سور قرآن و حتی شرایط خاص نزول آیات دقیقا معلوم است.

بزرگ ترین ویژگی قرآن تعهد خداوند تبارک و تعالی بر حفظ آن می باشد، در حالی که حفظ کتاب های آسمانی دیگر به عهده کسانی گذاشته شد که بر آن ها نازل شده بود. از این رو قرآن تنها کتاب آسمانی در جهان می باشد که تمامی آن از تحریف مصون مانده است و متن آن مورد اعتماد و ثابت می باشد و دستخوش هیچ تغییری نگشته است. قرآنی که در شرق و غرب زمین در دست مسلمانان است از اول آن، ام القرآن، تا آخر آن، یعنی معوذتین، کلام خداوند سبحان و وحی پروردگار می باشد که بر قلب پیامبر خود محمدبن عبدالله (ص) نازل کرده است (انور جندی، همان، صفحه 124). آیات قرآن گاهی بر استخوان های کتف شتر و گاهی بر ورق های پاپیروس یا بردی، و بیش از همه بر صفحات ذهن و ضمیر و لوح جان اصحاب نقش شده بود؛ اصحابی که آن ها را به طور مستقیم از دهان حضرت رسول شنیده بودند. پس از رحلت حضرت رسول اکرم (ص)، از آنجا که شمار حفاظ قرآن به سبب جنگ ها و حوادث و بلایای طبیعی کاهش یافته بود، مسلمانان احساس کردند که دیر یا زود باید قرآن را کتابت و تدوین کنند و نشر بدهند. به همین جهت آنچه از قرآن که پیشتر توسط کتاب وحی یا دیگران، به ویژه علی بن ابیطالب (ع) و زیدبن ثابت، از زمان حیات رسول اکرم (ص) و سپس در زمان ابوبکر کتابت شده بود، گردآوری شد.

سرانجام در عهد خلافت عثمان، متن کامل کتابت شده قرآن مجید تهیه گشت. سپس از مصحف نهایی چندین نسخه تهیه گردید و به چهار گوشه جهان تازه تأسیس اسلام فرستاده شد. همه نسخ دیگر از روی همین مصحف استنتاخ شدند و هیچ متن دیگری از قرآن مجید وجود ندارد و در این متن واحد نیز هیچ تغییر و تجدیدنظری وارد نشده است. فقط یک متن واحد و ثابت از قرآن مجید مورد قبول همه مسلمانان و منبع اصلی حقیقت، هدایت و الهام همه آن هاست. هر جنبه ای از قرآن به خداوند مربوط می شود که این کتاب از او صادر شده است. یکی از این جنبه ها بلاغت باورنکردنی و اعجاب انگیز قرآن مجید است که معجزه اصلی اسلام به حساب می آید و هرگز حتی بلیغ ترین ابنای بشر نیز نتوانسته اند مثل آن سخن بگویند؛ زیرا اصلا مقایسه کردن زبان بشر با زبان خداوند ممکن نیست. حضور خداوند در قرآن مجید آن چنان نیرومند و مشهود است که زبان عربی را از زبانی بشری به زبانی مقدس استحاله کرده است. به خاطر همین حضور خداوند، قرائت هر آیه از قرآن به یک معنی انسان را مستقیما و بلافاصله در محضر خداوند قرار می دهد. قرآن مجید حاوی همه جنبه های دین اسلام اعم از شرایع و اندیشه اسلامی، تعالیم معنوی و اخلاق اسلام است. حتی مظاهر هنری آن در تعالیم آشکار و پنهان این متن مقدس ریشه دارد.

2- سنت و حدیث:
مسلمانان، پیامبر اسلام را کامل ترین و در واقع اشرف مخلوقات می نامند. خداوند همه فضایل و کمالاتی که مقام بشری قابلیت دستیابی بدان را دارد به پیامبر اکرم (ص) ارزانی کرده است و مسلمانان او را نمونه تمام عیاری برای زندگی بشر می دانند که باید از وی تقلید و الگوبرداری شود. در نتیجه زندگی پیامبر اکرم (ص)، به ویژه در مدت 23 سال رسالتش، همواره برای مسلمانان سرمشق کامل زندگی بشری تلقی شده است. نسل های پی درپی مسلمانان، دقیقا به خاطر اینکه می خواسته اند از زندگی حضرت محمد (ص) الگویی برای هدایت خود اتخاذ کنند، زندگی ایشان را از ابتدا تا انتها بارها و بارها مطالعه و بررسی کرده اند. عادات و افعال پیامبر اکرم (ص)، به سنت، و اقوال او به حدیث موسوم است. سنت و حدیث پس از قرآن کریم دومین مبنا یا اصل اساسی اسلام است.

سنت شامل دو بخش است: یک بخش آن عبارت است از هویت اسلامی دادن به آن بخش از آداب و عادات متداول در جامعه اعراب که با روح اسلام سازگاری داشت. دومین بخش سنت که اساسی ترین جنبه های آن را تشکیل می دهد، ناظر بر سلوک الهی در مقابل خداوند و خلایق اوست و به همین جهت ناظر به اساسی ترین قسمت دین اسلام است. حدیث، شامل مجموعه بسیار گسترده ای از اقوال رسول اکرم (ص) می شود که طی سه قرن نخست تاریخ اسلام، نسل هایی از علمای مؤمنی که به محدثون معروف بوده اند، آن را گردآوری کرده اند.

احادیث بعدا به احادیث کاملا صحیح و موثق، احادیث کمابیش مورد اعتماد، احادیث ضعیف و احادیثی که مطلقا فاقد صحت و وثاقت بودند، متمایز گشتند و در مجموعه هایی تدوین شدند. احادیث، توسط اهل سنت در کتاب های مشهور به صحیح گرد آمده است که آن ها را صحاح سته می نامند. و شیعیان نیز چهار مجموعه معتبر حدیث به نام کتب اربعه تدوین کردند. حدیث، در کنار قرآن یکی از منابع شریعت است. حدیث در عین حال منبع فکر و اندیشه اسلامی نیز می باشد و تقریبا همه جهات و جنبه های این اندیشه همچون، کلام، علوم، فلسفه و حتی علوم صرف و نحو و سنت از حدیث و به طریق اولی از قرآن نشأت گرفته است. حدیث خود نخستین تفسیر قرآن است. اقوال حضرت محمد (ص) معنای قرآن مجید را کامل و تمام می کند و بدون استمداد از قول ایشان، معنای بسیاری از آیات قرآن را نمی توان فهمید. حتی ادای مناسک و آیین های اصلی اسلام، همچون نمازهای روزانه، حج و... را باید از خلال سنت و حدیث فرا گرفت. همچنین تشریع و قانون گذاری از روی قرآن به کمک احادیث انجام می شود. ائمه (ع) خود هنگام بازگو کردن حدیثی، سعی می کردند که آن را به طور سلسله ای از قول پیامبر بیان کنند.
 

شریعت

شریعت یا قانون الهی، مرکزیتی اساسی در دین اسلام دارد. به عبارتی می توان گفت مسلمان کسی است که حقانیت شریعت را می پذیرد ولو آنکه نتواند به همه احکام و تعالیم آن عمل کند. بنابر اصول و آموزش های موثق اسلامی، شریعت عبارت است از تجسم عینی مشیت خداوند برای جامعه بشری. فقط خداوند است که قانون گذار یا شارع نهایی؛ یعنی خالق قانون ها و شرایع است و تنها قانون ها یا شرایع اوست که به نحو نهایی در زندگی بشر الزام آور و ماندگار می باشد. البته این سخن مانع از آن نمی شود که شریعت بر مقتضیات و اوضاع و احوال متفاوت منطبق گردد و رشد کند. قرآن مجید، منبع اصول شریعت است. اما فقط اصول و کلیات شریعت در قرآن آمده و طبعا برای دست یافتن به تفاصیل و جزئیات آن بیش از هر چیز لازم است که به احادیث و سنت پیامبر اکرم (ص) رجوع شود. نخستین معلم بزرگ شریعت امام صادق (ع) است که دو فرقه شیعه و سنی به او احترام می گذارند. او، معلم امام ابوحنیفه بود که مؤسس یکی از چهار مکتب فقهی اهل سنت تا روزگار ماست. امام جعفر صادق (ع)، که در قرن دوم هجری زندگی می کرد، در عین حال خود مؤسس فقه مذهب شیعه امامیه یا اثنی عشری بود که تا این زمان به فقه جعفری مشهور است. پس از امام صادق (ع) فقها، به تدریج شریعت را در میان تسنن و تشیع بسط دادند که از آن ها پنج مکتب جعفری، مالکی، حنفی، حنبلی و شافعی باقی ماندند. البته مکاتب فقهی دیگری مثل ظاهریه، زیدی و اسماعیلی نیز به وجود آمدند.

محتوای شریعت
محتوای شریعت به موضوعات مربوط به عبادات و معاملات تقسیم می شود. عبادات، بر اعمال اصلی عبادی در اسلام مبتنی می باشد که عبارت است از: نمازهای روزانه، روزه، حج، زکات و در صورت لزوم جهاد. معاملات جنبه ای عمده از شریعت است که به تعالیم اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مربوط است. بنابراین، نگرش اسلام به روابط فرد و جامعه، روابط خانوادگی، روابط اقتصادی و سیستم سیاسی، در قسمت معاملات مورد بحث قرار می گیرد.