پیشگامان نهضت پروتستان در جهان مسیحیت

مارتین لوتر (1483- 1546 م)

عموما لوتر را طلایه دار نهضت اصلاح دینى به حساب مى آورند. او یک کشاورززاده آلمانى بود. ابتدا به لباس رهبانیت درآمد و چون روح تشنه اش سیراب نشد، در سال 1507 م. به طبقه ى کشیشان پیوست و به مقام استادى دانشگاه «ویتنبرگ» رسید. امروزه بسیارى معتقدند که درس گفته هاى لوتر در دانشگاه ویتنبرگ مبانى تحولات الهیاتى بعدى او را استوار ساخت. در طى سال هاى 1513- 1518 م که وى کتاب مقدس را تدریس مى کرد، دیدگاه هایش دستخوش تغییرات بنیادى شد. در سال 1510 سفرى به رم داشت و در آن جا عمق فساد دستگاه پاپى را دید و در اثناى مطالعه رساله هاى پولس نیز به این نتیجه رسید که نجات به «اعمال» میسر نیست، بلکه انسان تنها با «ایمان» نجات مى یابد. در مورد «عدالت خدا» نیز تفکرات خاصى داشت که مایه اندیشه هاى بعدى او شد.
لوتر در مورد باورها و دیدگاه هاى نوین خود شروع به موعظه و تعلیم کرد و در سال 1517 م. نود و هفت اصل را در دانشگاه ویتنبرگ عرضه کرد تا مورد بررسى قرار گیرند و در آنها نگرش «آگوستینى» از فیض و نجات را مطرح کرد; اما این اصول چندان مورد توجه قرار نگرفتند. شهرت «لوتر» در اثر مخالفت هایى بود که با «فروش آمرزش نامه» داشت. «آلبرت» سراسقف «مانیز» در سراسر قلمرو خود مجوز فروش آمرزش نامه ها را صادر کرده بود. «یوهان تتسل» که مسئول فروش نامه ها در منطقه ویتنبرگ بود، خشم لوتر را برانگیخت. وى این عمل را بسیار ناپسند شمرد و همراه با دوستان خویش نامه اى معروف، مشتمل بر 95 اصل نوشت و در آن فروش آمرزش نامه و بسیارى از عقاید و اعمال کلیساى کاتولیک را رد کرد. یک نسخه از این نامه براى سراسقف آلبرت و نسخه اى دیگر براى اسقف منطقه نوشته شد. از قضا یکى از این نسخه ها به دست یک ناشر افتاد و وى آن را به زبان آلمانى منتشر ساخت. نسخه هاى چاپ شده به سرعت فروش رفت و جنب و جوش عظیمى در آلمان به وجود آورد و لوتر در عرض یک شب تبدیل به یک قهرمان شد. همکار لوتر، «فیلیپ ملانشتون»، بعدها گزارش داد که این مواد 95 گانه در 30 اکتبر 1517 م بر سر در کلیساى جامع ویتنبرگ براى مشاهده مردم نصب شد. عده اى این تاریخ را به عنوان «روز آغاز نهضت اصلاح دینى» جشن مى گیرند.

مناظره لوتر

در ژوئن 1519 م. در مناظره اى که بین لوتر و «یوهان آک» عالم برجسته الهیات اهل «اینگوستات» در گرفت، شالوده نهضت اصلاح دینى از اختلاف عقیده بر سر مسئله ى فروش آمرزش نامه به اختلاف نظر درباره «مرجعیت پاپ» و فرمانروایى وى بر دنیاى مسیحیت گسترش یافت. در سال 1520 م. لوتر رساله اى به نام «رئوس مطالب» منتشر کرد و در آن با شدیدترین لحن به تازه ترین دعاوى الهیات کاتولیک درباره مرجعیت و فرمانروایى پاپ بر کلیسا پاسخ داد و در همان سال سه اثر عمده را منتشر ساخت که موقعیت او را به عنوان اصلاحگرى برجسته و مردمى تثبیت کرد. لوتر در رساله «خطاب به اشراف آلمان»، با شور و هیجان براى ضرورت اصلاح کلیسا استدلال کرد، که بسیار مورد توجه واقع شد.
موفقیت چشمگیر لوتر با اثر دیگرى به نام «اسارت بابلى کلیساى مسیح» تکمیل شد. او در این اثر قوى چنین استدلال کرد که بشارت انجیلى در اسارت کلیساى رسمى قرار گرفته است. او معتقد بود که کلیساى قرون وسطى انجیل را در نظام پیچیده کشیشان و آیین هاى مقدس زندانى کرده است; کلیسا بر انجیل مهترى مى کند، در حالى که باید خدمت گزار آن باشد. لوتر این مطلب را در اثر سوم خویش به نام «آزادى فرد مسیحى» توضیح داد و بر «آزادى» و «وظایف مؤمن»، هر دو، تأکید کرد. لوتر در این زمان در کانون مناقشه و محکومیت قرار داشت. در 15 ژوئن 1520 م پاپ با صدور توقیعى، لوتر را شدیدا توبیخ کرد و از او خواست تا از دیدگاه هایش صرف نظر کند، اما او از قبول این درخواست سرپیچى کرد و با آتش زدن توقیع پاپ در ملأ عام بر وخامت اوضاع افزود و نتیجه این شد که در ژانویه همان سال «تکفیر» و حکم «توقیف» او صادر شد. در این میان، یکى از شاه زادگان آلمانى که با او سابقه دوستى داشت، او را در کاخ «وارتبوک» (قلعه اى در نزدیکى «آیزناخ») مخفى کرد و در ظاهر چنین وانمود کردند که او ربوده شده است. لوتر در مدت هشت ماهى که در اختفا به سر مى برد، توانست کتاب مقدس را براى اولین بار به زبان آلمانى ترجمه و در اختیار مردم قرار دهد. طولى نکشید که امپراطور (که مأمور اجراى حکم لوتر بود) درگیر جنگ شد و لوتر با استفاده از این فرصت از مخفى گاه خود بیرون آمد و به نشر افکارش پرداخت. وى در سال 1522 م به ویتنبرگ بازگشت و رهبرى نهضت اصلاح دینى را در آن شهر به عهده گرفت. اندیشه هاى او به سرعت در سراسر آلمان، و تا سال 1946 م. که مرگ او فرا رسید در سراسر اروپا رواج یافت.

اولریش تسوینگلى

تسوینگلى (1484- 1531 م) مؤسس جنبش اصلاحات در سوییس است. او همزمان با لوتر در مورد اصلاح دینى شروع به موعظه کرد. وى تا اندازه اى تحت تأثیر لوتر قرار داشت، اما متفکرى مستقل به شمار مى رفت و برخى از دیدگاه هایش با لوتر موافق نبود. طبعا پس از مدت کوتاهى، پروتستانیسم به دو شاخه: لوترى و اصلاح شده (شاخه پروتستان هاى سوییس) تقسیم شد. تسوینگلى هنگام مرگ سن زیادى نداشت و ژان کالوین فرانسوى جانشین وى شد و از این رو، الهیات اصلاح شده توسط تسوینگلى به الهیات کالوینیسم مشهور شد. تسوینگلى بازگشت به عهد جدید را پایه و اساس ایمان مسیحى قرار داد. او در شهر زوریخ متون اناجیل چهارگانه و نامه هاى رسولان را در معرض استفاده عموم قرار داد. وى در سال 1522 م، به این عقیده نهایى رسید که مسیحیان فقط باید طبق احکام کتاب مقدس، نه غیر آن، عمل کنند و هر چه از غیر کتاب مقدس به مسیحیت راه یافته، باطل است.
عقاید او یک درجه بالاتر از لوتر بود، زیرا لوتر مى گفت هر چه نهى صریحى در مورد آن در کتاب مقدس نباشد، و یا به جهتى مفید دانسته شود، جایز است. تسوینگلى طبق مبادى تند خود، از مردم زوریخ خواست که تمام صور و تماثیل و صلیب ها را از کلیساها بردارند و سرودها را بدون ارغنون بسرایند و براى آن که آداب و رسومى را که در کتاب مقدس نیامده، در کلیسا موقوف سازد، چنین اظهار کرد: «عیسى که در هنگام عشاى ربانى گفت: "این نان و شراب، خون و گوشت بدن ماست." مقصودش آن نبود که حقیقتا پاره اى از جسم اوست، بلکه مى خواست بگوید که آن دو علامت وجود او هستند; از این رو، بر خلاف عقل است که تصور شود بدن و خون عیسى در آن واحد هم در آسمان باشد و هم در روى دهها هزار محراب بر روى زمین.»
به زعم او نان و شراب را باید امرى رمزى دانست که در حقیقت یادگار مقدسى از به صلیب آویختن عیسى و فداکارى او در راه نجات بشرى است. پس راه صحیح براى انجام مراسم عشاى ربانى آن است که هر عیسوى معتقد سعى کند حتى الامکان کردار و گفتار خود را مطابق مسیحیان صدر اول قرار دهد و از تشریفات ظاهرى و رسوم و آداب صورى به حداقل اکتفا کند. تسوینگلى به مکتب انسان گرایى «اراسموس» تمایل داشت و همین باعث شد که براى عقل بهاى زیادى قایل شود. او بر این باور بود که هیچ آموزه اى نباید با عقل تضاد داشته باشد; در حالى که لوتر نقش مهمى براى عقل در الهیات قایل نبود. اندیشه هاى تسوینگلى در زمان حیاتش در نواحى مرکزى اروپا گسترش زیادى یافت و کم کم نزاع بین پیروان این اصلاحگر و پیروان مسیحیت سنتى بالا گرفت و این امر باعث بروز برخوردها و جنگ هایى بین پیروان او و کاتولیک ها شد و خود او نیز در 11 اکتبر 1531 م در یکى از این جنگ ها به قتل رسید.

ژان کالوین

کالوین در 10 ژوئیه ى 1509 م در شهر اسقف نشین نویان، در هفتاد مایلى شمال شرقى پاریس، به دنیا آمد. مطالعات گسترده وى در زمینه حقوق مدنى او را با شیوه هایى آشنا ساخت که بعدها، در دوره اى که وى یک مصلح شمرده مى شد، از آنها استفاده کرد. مواجهه کالوین با اومانیسم فرانسه سهمى اساسى در شکل دادن برداشت او از شیوه اى داشت که طبق آن، کتاب مقدسى توانست شکل امروزى به خود بگیرد. وى در سال 1534 م. یکى از پرشورترین طرفداران نهضت اصلاح دینى به شمار مى رفت. کالوین در سال 1536 م کتابى به نام مبادى دین مسیحى منتشر ساخت که تأثیر حیاتى بر نهضت اصلاحات داشت.
این کتاب شرحى نظام مند و روشن بر مطالب اصلى ایمان مسیحى بود و نویسنده را آن چنان در کانون توجهات دیگران قرار داد که به مرور باعث تغییرات و اضافات فراوانى در آن کتاب شد، به طورى که از شش فصل، در سال 1559 به هشتاد فصل افزایش یافت. امروزه این اثر یکى از بزرگترین آثار دوره نهضت دینى به شمار مى رود. ژان کالوین در دوران پختگى علمى و سیاسى، با تجربه گران قدرى که در طول سالیان متمادى به دست آورده بود، به ژنو رفت و هم طرح الهیات مورد نظر خود را تکمیل و هم سازمان کلیساى اصلاح شده ژنو را تأسیس کرد; همچنین «انجمن کشیشان» را براى اجراى نظم در کلیسا و آکادمى ژنو را براى تربیت کشیشان کلیساهاى اصلاح شده پایه گذارى کرد; و سرانجام در تاریخ 27 مه 1564 م دیده از جهان فروبست.