چگونگی پیدایش نهضت پروتستان

پروتستان

مسیحیت مانند هر دین دیگر، فرقه هاى متعددى دارد که برخى از آنها باستانى و برخى نسبتا تازه هستند، همچنین برخى از آنها پیروان بسیار و برخى دیگر پیروان اندک دارند. مسیحیان فرقه را کلیسا مى نامند. در مسیحیت سه فرقه بزرگ و تعدادى فرقه کوچک وجود دارد. تفاوت بعضى از فرقه ها (مانند کاتولیک و ارتدوکس) با یکدیگر بسیار کم است، ولى برخى از آنها (مانند کاتولیک و پروتستان) با هم بسیار تفاوت دارند.

مذهب پروتستان
پروتستان (Protestant) واژه اى فرانسوى است که از زبان لاتینى آمده و معناى آن معترض است. پروتستان نهضتى بود علیه ارتجاع مذهب کاتولیک. فشار بیش از اندازه کلیساى کاتولیک و وجود دستورات بسیار سختگیرانه آن و گرفتن باجهاى کلان از عوام بیچاره، مسیحى، باعث گردید که گروهى از روشنفکران از کلیساى روم فاصله بگیرند و راهى جداى از مذاهب کاتولیک و ارتدوکس بجویند. آنان نخستین جریان معترضى بودند که تاریخ مسیحیت خود مى دید. لوتر رهبر این نهضت در سال 1488 م علیه دکان روحانیت کاتولیک مبنى بر خرید و فروش گناه و بهشت و عفو نامه هاى پدران روحانى آشکارا به اعتراض برخاست. و این مبناى نخستین مذهب پروتستان گردید.
فلیسین شاله مى گوید: «در قرون وسطى و پس از جنگهاى صلیبى، در اثر پیدایش افکار نوین در اروپا، گروهى دریافتند که کلیساى روم از کلیساى اولیه دین عیسى دور شده است. از طرفى بعضى از پادشاهان اروپا از استیلأ روحانى رم رنج مى بردند و در صدد بودند خود را از بند پاپ رها سازند. اخذ مالیاتهاى ارضى به وسیله کلیسا موجب وخامت اوضاع و تحریک مردم علیه دستگاه روحانى شد. این علل اخلاقى و سیاسى و اقتصادى در قرن شانزدهم میلادى اصلاحات جدیدى را در دین ایجاد کرد. لوتر از این فرصت مناسب استفاده کرد و به مخالفت علیه دستگاه کلیساى رم قیام کرد و سازمان کلیساهاى پروتستانى را به وجود آورد.
کلیساهاى پروتستانى با وجود این که در برخى از مسائل با یکدیگر اختلاف دارند، مع ذلک در امورى مشترک هستند: همگى با قدرت الهى پاپ مخالف اند؛ بر خلاف کلیساى کاتولیک داراى تشکیلات دموکراسى هستند؛ اشخاص غیر روحانى در انتخاب پاسوران سهیمند؛ مؤ منان براى ارتباط با خدا احتیاج به روحانیون ندارند؛ مقام کشیشى همگانى است؛ کشیشان ازدواج مى کنند؛ اعتراف به گناهان اجبارى نیست؛ اساس شریعت کتاب مقدس است؛ مؤمن مى تواند به آزادى اصول عقاید خویش را از کتاب مقدس به دست آورد و احتیاجى به روحانیان کلیسا ندارد؛ و به بکارت مریم و مقدسین و برزخ عقیده ندارند. در کلیساهاى پروتستانى در یک طرف مردمانى محافظه کار و قدیمى و در طرف دیگر مسیحیان آزادیخواه و حقیقت جو و عرفانى در مقابل یکدیگر قرار دارند. بعضى از علماى الهى پروتستانى آزادیخواه عقاید مسیحى را طبق مقتضیات زمان براى متجددین تفسیر مى کنند. خودخواهى، گناه اصلى است و رستگارى در اجتناب از اغراض است. جهنم وجود ندارد ولى جهت شایستگان در جهان دیگر، سعادت برقرار است. مراسم به زبان کشورى انجام مى گیرد. افکار ملى به جدائى کلیساهاى پروتستانى کمک مى کند. از این جهت کلیساهاى کاتولیک به ذکر ارزش بین المللى بودن کلیساهاى کاتولیک مى پردازند و کلیساى پروتستان را موجد اختلاف و جدائى جامعه مسیحى مى دانند. کلیساهاى طرفدار لوتر در آلمان و کشورهاى اسکاندیناوى و کلیساهاى طرفدار کالون در فرانسه و سوئیس و هلند برقرار است. کلیساى آنگلیکان و کلیساى فرقه دیگرى از پروتستان در اکوس از تأسیسات انگلستان است.»
از حدود پانصد سال پیش تا کنون فرقه هاى پروتستان بى شمارى در مسیحیت پدید آمده اند. پروتستانها به رهبرى متمرکز عقیده ندارند و براى روحانیت مسیحى ارزش چندانى قائل نیستند. پروتستانها بسیارى از اعتقادات فرقه هاى دیگر را رد مى کنند و نوعى مسیحیت پیراسته را مى پذیرند. البته پروتستانها نیز بسیارى اعتقادات غیر عقلانى، مانند تثلیث و فدا را همچنان حفظ کرده اند. در آئین پروتستان، مخصوصا در انگلستان و ایالات متحده آمریکا فرقه هاى بسیارى دیده مى شود که در بعضى اعمال با یکدیگر اختلاف دارند:
مغتلسه؛ تعمید کودکان را قبول ندارند، و بالغان را با فرو بردن در مایع، تعمید مى دهند. تشکیلات آنان به کلیساى ابتدائى شباهت دارد. با سوگند یاد کردن و خدمت نظام مخالفت دارند.
روشن گرایان؛ قرائت کتاب مقدس و تصفیه و تزکیه زندگى داخلى را طبق روش مخصوص از شرایط رستگارى مى دانند.
انجمن دوستان یا کاکرها؛ با دروغ و جنگ و بردگى دشمنى دارند.
مورمونها؛ کتاب مقدس را حاکم مى دانند.
یکتا گرایان؛ طرفدار آزادى کامل دینى هستند و از حکمت وحدت مطلقه خدا پیروى مى کنند و تثلیث را انکار مى کنند.
سالوتیان دسته دیگرى از فرق پروتستانند.
صوفیان، آئین بودا و هندو و سایر ادیان را با دین مسیح جمع کرده و متحد ساخته اند.
در قرن چهاردهم میلادى یک نفر از روحانیون انگلیسى به نام جان ویگلف علیه قدرت پاپ قیام نمود. این مرد که بین سالهاى 1384-1324 میلادى مى زیست، با مراسم عشاء ربانى، تدهین محتضر، اعتراف به گناه، صدور عفونامه از سوى پاپ و دخالت پاپ در امور سیاسى- دنیوى مخالفت کرد. پاپ او را تکفیر نمود و چهل سال پس از مرگش، جسد او را از خاک درآورده و سوزاندند. جان براى نخستین بار کتاب مقدس را به زبان انگلیسى ترجمه کرد و پیروان او مردم را آموزش مى دادند. جان ویگلف با فحشأ و فساد و شرب مسکرات در میان روحانیون به شدت مخالفت کرد. دربار انگلستان از جان حمایت کرد و همین حمایت باعث شد تا افکار او به زودى گسترش یابد.
اقدامات و افکار جان ویگلف بود که زمینه هاى نهضت لوتر و کالون را فراهم ساخت. عصیان مارتین لوتر علیه مذهب مندرس و کلیساى مرتجع کاتولیک بسیار ریشه دار و عمیق بود. او نفى و محو مطلق مذهب کاتولیک را خواستار شد. کالون در ادامه راه لوتر اقدامات مشابه و مؤثرى کرد. تعالیم کالون در فرانسه طرفداران بسیارى پیدا کرد. فرقه پروتستان در حدود نود میلیون نفر پیرو دارد که اکثرا در آلمان، آمریکا و کشورهاى اسکاندیناوى سکونت دارند. کلیساى لوتر از کلیساى کاتولیک جدا است؛ و از لحاظ سلسله مراتب، اختلافاتى با آن دارد. زبان مذهبى پروتستانها، انگلیسى است.

مراسم و شعائر پروتستانها

مراسم و شعائر پروتستانها عبارت است از:
1- تعمید.
2- اعتراف غیر اجبارى
3- تناول و افطار
4- تلاوت کتاب مقدس.
5- حضور در کلیسا و قرائت ادعیه لوتر
6- ازدواج
اعیاد مذهبى پروتستانها با اعیاد کاتولیک ها یکى است. برخى آمار تعداد پروتستانها را در جهان به دویست و شش میلیون نفر مى رساند. محل اجتماع پروتستانها در انگلستان، اسکاتلند، استرالیا، آمریکا و کانادا مى باشد.

مارتین لوتر، رهبر و بنیانگذار فرقه پروتستان

لوتر در خانواده اى کارگرى به دنیا آمد. پدرش کارگر معدن بود. زندگى لوتر به شیوه معمول هر خانواده فقیر مى گذشت. او براى تأمین معیشت به کار پرداخت. فرد نیکوکارى مخارج تحصیل او را بر عهده گرفت. لوتر فلسفه و حقوق و ادبیات و موسیقى را تحصیل کرد. او در 22 سالگى دچار حادثه طوفان در دریا شد و نذر کرد اگر جان سالم به در ببرد، راهب خواهد شد. در سال 1505 میلادى راهب صومعه اوگوستن شد و در آنجا پنج سال در لباس راهبان درآمد و معلومات مذهبى کسب کرد. او به مقام کشیشى دست یافت. مردى حساس و داراى فکرى بلند بود و پیوسته از گناه و شیطان و عدل خداوند بیمناک بود. کشیشى که اعترافات او را گوش مى داد، کوشش مى کرد که خاطر شوریده او را آرامش بخشد. لوتر اناجیل و دیگر کتب مقدس را به دقت مى خواند و آنها را براى شاگردانش تفسیر مى کرد.
لوتر متوجه فاصله بسیار زیاد پاپ و تشکیلات کاتولیک با مسیحیت اولیه گردید. او به بدعتهاى پاپ و روحانیون در دین عیسى پى برد. فروش بهشت و خرید گناهان عوام توسط روحانیون را شیطانى دانست. اشرافیت و رفاه فوق العاده روحانیون و همدستى آنان با قیصر و حکام دولتى را نتوانست تحمل کند. او در سال 1517 میلادى رسما با عقاید و شعائر رسمى کاتولیک درافتاد.
بدین سان لوتر باعث بیدارى و شورش مسیحیان آلمان و شمال اروپا گردید و انقلاب بزرگى علیه پاپ و کشیشان و کلیساى کاتولیک روم به پا کرد. در اکتبر 1517 اعلامیه رسمى خود را که اعتراض نامه او علیه آمرزش و خرید گناهان و دیگر بدعتهاى کلیساى کاتولیک بود، صادر کرد. این اعلامیه اعتراضى در نود و پنج ماده بر بالاى دروازه کلیساى شهر وتینبرگ آلمان آویزان شد. اعلامیه او در تمام مواد مستند به کتب مقدسه عهد عتیق و جدید بود. پاپ از این اعتراض به وحشت افتاد و او را در هفتم اوت 1518 میلادى به وسیله نامه اى، فراخواند. ولى لوتر این دعوت را نپذیرفت. پاپ در شوراى مذهبى لایپ زینک در حضور امپراطور آلمان شارل کن و اساقفه کاتولیک وى را به ارتداد و کفر محکوم کرد. امپراطور آلمان که تازه به قدرت رسیده بود و از انقلاب لوتر مى ترسید، دستور پاپ را اجرا کرد. پاپ از لوتر خواست که تا پایان فرصت 60 روزه مى تواند توبه کند و از عقاید اعتراضى خود دست بردارد. ولى لوتر نپذیرفت.
پیروان او با جان و مال از وى حمایت مى کردند. لوتر نامه پاپ را به آتش کشید. پاپ او را مهدور الدم اعلام کرد و کتابهاى او از طرف اولیاء کلیسا و پاپ تحریم شد. اما على رغم این تکفیر و تحریم ها، بر تعداد پیروان لوتر افزوده مى شد و مطالعه آثار او در میان جوامع مختلف مسیحى با شدت تعقیب مى شد. انقلاب یا نهضت بزرگ پروتستانیزم در کشورهاى فرانسه، سوئیس، و... اوج گرفت. دهقانان آلمان علیه پاپ شورش کردند. لوتر با سى سال فعالیت مداوم، کلیساهاى پروتستان را در اروپا بنیاد نهاد و به اصلاحات عمیق مذهبى پرداخت. مذهب او در اروپاى غربى و بسیارى از دیگر جاها مقبول شد. لوتر در سن 62 سالگى در سال 1546 میلادى درگذشت.

تفاوت هاى پروتستان با کاتولیک و ارتدکس

مصلحان پروتستان هیچ گونه اختلافى در محور «مسیح شناسى»، «عیسى خدایى» و «الهیات تثلیثى» با سایر مسیحیان نداشتند و همه آنها «اعتقادنامه نیقیه» و سایر اعتقادنامه ها را تصدیق مى کردند و آموزه «تجسد خدا» و «تثلیث الوهیت» را کاملا قبول داشتند; در عوض در برخى مسائل اعتقادى و آیین هاى مذهبى راه خود را از دیگر مسیحیان جدا کرده بودند که برخى از آنها عبارتند:
1- یکى از مهمترین محورهاى اختلاف میان پروتستان با دو شاخه دیگر، مسئله «حجیت کلیسا» است. پروتستان ها معتقدند که «کتاب مقدس و، تنها کتاب مقدس، حجت است.» در حالى که کلیساى کاتولیک معتقد است که «مرجع تشخیص عقاید صحیح و واسطه فیض، کلیسایى است که سلسله مراتب اسقف هایش، به رسولان و در نهایت به مسیح برسد.» طبق سخن کاتولیک ها کتاب مقدس باید به وسیله کلیسا و پاپ تفسیر گردد، در حالى که از نظر پروتستان ها کتاب مقدس به هیچ مفسرى نیاز ندارد و هر شخص مسیحى مى تواند خود به کتاب مقدس مراجعه و آموزه هاى عقیدتى و احکام عملى را از آن استفاده کند. کلیسا جماعت مؤمنان است و رئیسى جز مسیح ندارد; بنابراین هیچ فرد و نهادى واسطه فیض نیست. کلیساى کاتولیک و ارتدکس، در بحث حجیت کلیسا دو نکته را مطرح مى کردند:
ـ غیر از کتاب مقدس، تعالیم شفاهى دیگرى از حضرت عیسى باقى مانده و سینه به سینه نقل شده است.
ـ کلیسا معصوم است و هرگاه در موضع فتوا دادن قرار مى گیرد، با تأیید «روح القدس» از خطا در امان مى ماند. پروتستان ها هر دو امر را بى دلیل مى دانند.
2- کلیساى کاتولیک «فیض خداوند» و «اعمال صالح» را شرط سعادت بشر مى داند. اعمال نیک عبارتند از احکام خدا، یعنى احکام دهگانه عهد عتیق و اخلاق کامل مسیحیت. اخلاق مسیحیت قوانین عملى مشخصى است که بر عهده اشخاص گذاشته مى شود; مانند حضور در مراسم کلیسایى، شرکت در عشاى ربانى، حضور براى اعتراف به گناه و مواردى دیگر. اما پروتستان ها در حصول نجات، «ایمان» را کافى مى دانند. مارتین لوتر معتقد بود که: «وقتى خدا فردى را مى پذیرد، او را تغییر مى دهد. پس اعمال صالح نتیجه ى ضرورى ایمان است.»
3- اختلاف دیگر در مسئله «عشاى ربانى» است. کاتولیک ها این آیین را به منزله تقدیم قربانى به خداوند مى دانند که لازم است تحت اشراف روحانیان انجام پذیرد. به علاوه، بر این مطلب پاى مى فشارند که در مراسم عشاى ربانى، «نان و شراب» حقیقتا و ذاتا به «خون و گوشت مسیح» تبدیل مى شود و این آموزه را «تبدل جوهر» مى نامند. اما لوتر هر دو مطلب را رد نمود و معتقد بود که خداوند در همه جا حضور دارد و در نظریه «همذات شدن با خدا» این نکته را مطرح کرد که خداوند از همان اول در اجزاى نان و شراب حضور داشته است. البته اصلاحگران سوییسى همچون تسوینگلى به این باور رسیدند که نان و شراب صرفا نماد حضور مسیح در آیین عشاى ربانى هستند.
4- یکى دیگر از موارد اختلاف، مسئله «اعتراف» است. شخص گناهکار مقابل کشیش مى ایستد و اعتراف خود را در حالى که سرش را به موازات کمربند کشیش خم کرده، اظهار و اعلام پشیمانى مى کند. کشیش نیز شخص توبه کننده را به تناسب بزرگى گناهش به دعا، روزه و زیارت هاى مخصوص مکلف مى سازد. کلیساى پروتستان مخالفت خود را با اعترافات و آمرزش گناهان به دست کشیش و با شفاعت خواستن از مقدسات اعلام کرده است.
5- کاتولیک ها به «برزخ» اعتقاد دارند. برزخ جایگاهى است که مؤمنان گناهکار، یعنى کسانى که پس از تعمید گناه کرده و مجازات دنیوى مقرر را تحمل نکرده اند، پس از مرگ مدتى در آن جا کفاره گناهان را مى گذرانند. ارتدکس ها هم به برزخ اعتقاد دارند ولى چنین اعتقادى نزد پروتستان ها پذیرفته نیست.
6- کاتولیک ها مناصب کلیسایى را به 7 رتبه تقسیم مى کنند، اما پروتستان ها و ارتدکس ها مناصب را تنها سه رتبه مى دانند: اسقفى، کشیشى و شماسى. به علاوه، لزوم تجرد کشیشان را هم انکار مى کنند. لوتر تأکید مى کرد که باید به کشیشان اجازه زناشویى داده شود.
7- دعا براى مردگان، که در کلیساى کاتولیک و ارتدکس تجویز شده است و سبب دریافت احتمالى نور الهى است، در کلیساى پروتستان فاقد ارزش است. به گفته لوتر، زیارت اماکن مقدس، روزه و برگزارى مراسم دعا براى مردگان، باید منسوخ شود.
8- تصاویر شخصیت هاى مقدس کلیسایى و فرشتگان، از دیرباز مورد احترام فوق العاده کلیساى کاتولیک بوده و طبق تعالیم رسمى کلیسایى، احترام به تصاویر، تنها در صورتى که به قصد احترام به شخص صاحب تصویر باشد، جایز است. پروتستان ها وجود تماثیل و تصاویر در کلیسا را جایز نمى دانند و این گونه احترام را پرستش تلقى مى کنند. امروزه بیش از نیمى از مسیحیان جهان پیرو کلیساى کاتولیک، حدود 30% تابع کلیساى پروتستان و 15% پیرو کلیساى ارتدکس هستند. کشورهاى آلمان، هلند، فرانسه، نروژ، سوئد، دانمارک، فنلاند، سوئیس، آمریکا، کانادا، نیوزیلند، استرالیا و آفریقاى جنوبى از کشورهایى هستند که پروتستان در آن جا طرفداران بیشترى دارد. در حال حاضر تمام گرایش هاى پروتستانى به آمریکا راه یافته اند و این کشور از مهمترین مراکز پروتستان به شمار مى آید. در سده اخیر، پروتستان ها تبلیغات مسیحیت را در ایران سازمان دهى کرده اند.