کتاب تفسیر علی ابن ابراهیم قمی

این تفسیر معروف به "تفسیر قمی" به شیوه روائی است که با دیدگاه حدیثی نوشته شده و غالب روایات را از طریق پدرش نقل می کند. او از اساتید و مشایخ ثقة الاسلام، محمدبن یعقوب کلینی می باشد. این تفسیر به روش "مأثور" روایات مربوط را جمع آوری کرده است. این تفسیر مورد استناد کتب اربعه است و یکی از منابع این کتب و مربوط به قرن 3 و 4 هجری قمری است.

معرفی اجمالی مولف و نویسنده کتاب
شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم قمی، از بزرگان و موثقین حدیث و روایات، از مفسران بزرگ شیعه و محدثین امامیه و عالم و فقیه می باشد که در قرن سوم و چهارم زندگی میکرد. پدرش ابراهیم بن هاشم قمی، از علما و مشایخ بزرگ است و زمان دو امام معصوم شیعه را درک کرده است. علی بن ابراهیم، زمان امام یازدهم شیعه، حضرت امام حسن عسکری (ع) را درک کرده و تا سال 307 قمری، زنده بود. او همیشه مورد تعظیم و تکریم رجالیون بود و بهترین دلیل بر عظمت مقام او، نقل فراوان حدیث و روایات در کتاب گرانقدر «کافی» مشهورترین کتب معتبر حدیث شیعه، که تألیف شیخ کلینی است که کلینی خودش، شاگرد این مفسر بزرگ بود. علی بن ابراهیم، کنیه اش ابوالحسن بوده ولی به "شیخ اقدم" مشهور بود. اولین کسی است که احادیث کوفیین را در "قم" رواج داد. در شهرها و کشورهای مختلف اسلامی، از دانشمندان بسیاری از خاص و عام، اخذ حدیث می کرد و یا از آنها اجازه حدیث می گرفت. این مرد بزرگ در اواسط عمر و یا به نقل بعضی ها در اواخر عمر نابینا شد. او سه پسر داشت که همگی از اصحاب حدیث می باشند. آثار او را بیشتر از 15 جلد کتاب گفته اند که از میان کتابهای پر ارزش او، این تفسیر بطور کامل بدست آمده است. تفاسیر و کتب دیگری بنام، اخبارالقرآن و روایاته نوادر القرآن، کتاب الناسخ و المنسوخ، شرایع، حیض، توحید و شرک و غیر از اینهاست.

ساختار و تقسیم بندی کتاب
این تفسیر پایه و مایه بسیاری از تفاسیر شیعه است و روایات آن از امام صادق و امام باقر علیهماالسلام، با واسطه های کمی روایت شده است. این تفسیر با دیدگاه حدیثی نوشته شده، از همین رو، مؤلف از ظاهر آیات، با استناد به روایات به آسانی دست کشیده است. این کتاب از تفاسیر تأویلی است و تأویلهای دور از ذهن در آن زیاد است. از همین جهت نیز، بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا رذایل دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات است. این تفسیر تنها روایات نیست بلکه آیات و کلمات بدون استناد روشن به روایات، تفسیر شده و شأن نزول آیات نیز به تفصیل بیان گردیده است. قصص انبیاء، وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی، حجم زیادی از این کتاب است. در این کتاب، گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن، ذکر شده و از آیات دیگر و روایات و حتی اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه، دلیل آورده است. در مقدمه تفسیر، مباحث کلی علوم قرآنی، بصورت تقسیم بندی آیات، در حدود پنجاه عنوان به نقل از "علی بن ابراهیم" مطرح است، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده. در این مقدمه از ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام و سبک خاصی در قرآن بنام «منقطع معطوف» سخن گفته شده است. مفسر از تحریف قرآن صحبت کرده و از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت پرستان، زنادقه و دهریه و بعضی از فرقه های اسلامی مانند، معتزله، قدریه و دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می کند. روش تفسیر قرآن به قرآن، با دیدگاهی تأویلی، در مواضع زیادی در این تفسیر دیده می شود و به هرحال این کتاب تفسیر، از زمان های قدیم جزو مأخذ تفسیر و حدیث شیعه امامیه است که از امام محمد باقر و روایات مأثور از ایشان از طریق "ابی الجارود" و روایات امام ششم (ع) (امام جعفر صادق) از طریق همین مفسر علی بن ابراهیم قمی است.

معرفی کتاب و نویسنده آن از دیدگاه صاحبنظران
1- شیخ آقا بزرگ علامه تهرانی در «الذریعه» می گوید: تفسیر علی بن ابراهیم در حقیقت، تفسیر امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) است.
2- علامه حلی، در «علامة الاقول» مفسر را موثق و ارزشمندی کتاب را تأیید کرده است.
3- شیخ صدوق نیز گاهی به واسطه پسرش احمدبن علی و گاهی بواسطه دیگری، از آن روایت کرده است.
4- در کتاب بحارالانوار مجلسی، روایات در ابواب مختلف آمده است و در فصل اول مقدمه این کتاب (بحارالانوار)، یکی از مصادر خود را همین کتاب تفسیر تألیف شیخ بزرگوار و موثق "علی بن ابراهیم قمی" گفته است.
5- از طرفی، نقل هایی در تأویل الآیات و برخی کتب دیگر از این مفسر، که با احادیث و مطالب تفسیر موجود، تفاوتهایی دارد، سبب شده که به مطالب این تفسیر، برخی نتوانسته اند که اعتماد کامل کنند (مثل کوتاه بودن واسطه ها در بسیاری از اسناد و روایات مرسل و روایات ضعیف) ولی چون این احتمال هست که او در دوران زندگیش نابینا شده بود، مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و شاگردانش آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. از این کتاب تفسیر، نسخه های مختلفی داشته که از جمله آنها، نسخه ای است که به روایت نوه مؤلف، به دست ابن طاووس، رسیده که او می گوید: تمام کتاب در چهار جزء در دو مجلد قرار گرفته است.

چاپ و نشر
چاپ این تفسیر برای اولین بار در سال 1313 ق در تهران چاپ سنگی شد. چاپ های بعدی این کتاب در «بمبئی و تبریز» انجام شد. بهترین طبع این کتاب در سال 1386 یا 1387 ق در نجف اشرف بود که سید طیب موسوی جزائری، آنرا تصحیح نمود و در دو مجلد با مقدمه مختصر شیخ آقا بزرگ تهرانی، به چاپ رسید. این نسخه صحیح در سال 1404 ق و 1367 شمسی در شهر قم، به طریق افست تجدید چاپ شد.