اهمیت رعایت انصاف در روایات

واژه انصاف از نصف (به فتح) و نصف (به ضم) است، یعنی چیزی را نصف کردن یا به نصف رساندن، و در روابط اجتماعی یعنی سود و زیان را میان خود و دیگران نصف کردن و در مقام داوری، حقوق طرفین دعوی را به طور برابر رعایت کردن. خلاصه، انصاف از روح گذشت و احترام به حقوق دیگران ناشی می شود و شخص منصف کسی است که برای دیگران حقوق برابر قائل باشد و مزایای زندگی را میان خود و مردم تقسیم کند. بعضی از مردم دیگران را به انصاف توصیه می کنند ولی شخصا انصاف را نسبت به سایرین رعایت نمی کنند؛ بدین جهت در روایاتی که راجع به انصاف وارده شده عبارت «انصاف الناس من نفسک» آمده است. یعنی آنجا که میان خود و مردم به قضاوت می نشینی از خود مایه گذار و دیگران را صاحب حق بدان و حقوقی را که نسبت به تو دارند رعایت کن.

قرآن و انصاف

برخی از مردم در مقام سخن یا ادای شهادت چنانچه منافع خود یا خویشان و نزدیکان خود را در معرض خطر ببینند به سادگی حاضر نیستند حقیقت را بگویند؛ از این رو قرآن مجید می فرماید: «و إذا قلتم فاعدلوا و لوکانذا قربی و بعهد الله أوفوا ذلکم وصیکم به لعلکم تذکرون» (سوره انعام /آیه 152)، هنگامی که سخن می گویید عدالت را رعایت کنید حتی اگر در مورد نزدیکانتان بوده باشد، و به عهد خدا وفا کنید. این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می کند تا متذکر شوید.

و در جای دیگر می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا  قوامین بالقسط شهداء لله و لو علی أنفسکم أو الوالدین و الأقربین إن یکن غنیا أو فقیرا فالله أولی بهما فلا تتبعوا الهوی أن تعدلوا و إن تلووا أو تعرضوا فإن الله کان بما تعملون خبیرا» (سوره نساء /آیه 135)، ای کسانی که ایمان آورده اید! به طور جدی در پاسداری از عدالت برخیزید و برای خدا گواهی دهید اگر چه] این گواهی[ به زیان خود شما یا پدر و مادر یا نزدیکان شما بوده باشد. برای هرکس که شهادت می دهد، چه غنی باشد یا فقیر، خدا سزاوارتر است که از آنها حمایت کند. بنابراین از هوی و هوس پیروی نکنید که از حق منحرف خواهید شد، و اگر حق را تحریف کنید و یا از اظهار آن اعراض نمایید خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.

انصاف از دیدگاه روایات

در روایات نیز سفارش زیادی درباره رعایت انصاف شده است که به بعضی از آنها اشاره می شود.

انصاف از مکارم اخلاق

مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسید و گفت: مرا از مکارم اخلاق آگاه کن. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: مکارم اخلاق عبارت است از: 1. عفو کردن کسی که به تو ستم کرده است. 2. پیوند با کسی که از تو بریده است. 3. بخشش به کسی که تو را محروم کرده است. 4. حق گویی گرچه به ضرر خودت باشد.

انصاف علامت ایمان

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم یکی از نشانه های مومن واقعی را انصاف می داند، که فرمود: «من واسی الفقیر و أنصف الناس من نفسه فذاک المومن حقا»، کسی که با فقیر همدردی کند و درباره مردم با انصاف باشد مومن واقعی است.

انصاف وسیله کسب عزت

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: «من ینصف الناس من نفسه لم یزده الله إلا عزه»، هرکس با مردم به انصاف رفتار کند خداوند بر عزتش بیفزاید.

انصاف از بهترین اعمال

امام صادق علیه السلام فرمود: بالاترین اعمال سه چیز است: 1. رعایت انصاف نسبت به مردم تا آن جا که هرچه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری. 2. مواسات نمودن با برادرت در مال. 3.یاد خدا در هر حال. ]سپس فرمود:[ یاد خدا تنها گفتن سبحان الله... نیست بلکه مقصود این است که اوامر خدا را اطاعت کنی و از نواهی او اجتناب ورزی.

انصاف وسیله قرب به خدا

امام صادق علیه السلام فرمود: سه دسته اند که در روز قیامت از دیگران به رحمت خدا نزدیک ترند تا از حساب خلق فارغ شوند:

1. کسی که در هنگام خشم، قدرت و زورش او را به ستم کردن به زیر دستان دعوت نکند.

2. کسی که هنگام قضاوت بین دو نفر به اندازه یک جو به هیچ طرف گرایش پیدا نکند.

3. کسی که حق را بگوید، خواه به ضرر او باشد یا به سود او.

کمترین حق

معلی بن خنیس می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود: هفت حق است که واجب است و اگر یکی از این حقوق ضایع شود از ولایت و اطاعت خدا بیرون رفته و مرتکب معصیت شده است. معلی می گوید:  عرض کردم جانم فدای تو باد، آن حقوق را بیان بفرمایید. فرمود: من تو را دوست دارم و می ترسم آنها را زیر پا بگذاری؛ حفظ کنی و عمل ننمایی. عرض کردم:  به خدا پناه میبرم. امام صادق علیه السلام فرمود: کمترین حقی که مسلمان نسبت به مسلمان دارد این است که آنچه برای خود دوست می دارد برای او نیز دوست بدارد  و آنچه برای خود نمی پسندد برای دیگران نیز نپسندد.

فرمان امیرالمومنین علیه السلام به مالک اشتر

حضرت علی علیه السلام در فرمان خود به مالک اشتر نوشت: نسبت به خدا و بندگانش  انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافیان و خانواده و زیر دستانت انصاف داشته باش که اگر انصاف پیشه خود نسازی، ستم کرده ای و کسی که به بندگان خدا ستم کند خدا دشمن اوست و کسی که خدا دشمن او باشد دلیلش را باطل می سازد: عذرش را نمی پذیرد و چنین شخصی با خدا در جنگ است مگر آنکه دست از ستم بردارد و توبه کند.

سخت ترین تکالیف الهی

از آنجا که رعایت انصاف کاری دشوار و انسان باید به آن اهمیت بدهد به دو حدیث دیگر نیز که از ائمه معصومین علیهم السلام در این باره رسیده توجه فرمایید:

1. امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود: «ألا اخبرکم  بأشد مافرض الله علی خلقه، فذکرثلاثه أشیاء أولها: إنصاف الناس من نفسک»، آیا شما را به سخت ترین چیزی که خدا بر خلقش واجب کرده آگاه نسازم؟ و آنگاه سه موضوع را بیان کرد که نخستین آنها از خود به مردم انصاف دادن است.

2. بعضی از دوستان و یاران امام صادق علیه السلام در نامه ای که برخی از مسائل مورد نیاز خود را سوال کرده بود به همراه شخصی به نام عبد الاعلی که عازم مدینه بود خدمت آن بزرگوار فرستاد و در ضمن از آن شخص (عبد الاعلی) خواسته بود که به طور شفاهی حقوقی را که یک نفر مسلمان بر سایر مسلمانان دارد بپرسد. عبدالاعلی می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم و نامه را تسلیم حضرت کردم و سوالی که درباره حقوق برادران دینی داشتم مطرح ساختم، اما برخلاف انتظار، امام صادق علیه السلام به همه سوال جواب داد جز درباره حقوق برادر مسلمان بر برادر مسلمانش. هنگامی که خواستم از مدینه خارج شوم برای خداحافظی به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم و عرض کردم: به سوال من پاسخ ندادید؟ فرمود: می ترسم حقیقت را بگویم و شما عمل نکنید و از دین خدا خارج شوید. آنگاه فرمود: از جمله سخت ترین تکالیف الهی درباره بندگان خدا سه چیز است:

* یکی رعایت عدل و انصاف میان خود و دیگران به طوری که با برادر مسلمان خود آنچنان رفتار کند که دوست دارد او با وی چنان رفتاری داشته باشد.

* دیگر آنکه مال خود را از برادران مسلمان مضایقه نکند و با آنها به مواسات رفتار نماید.

* سوم یاد کردن خدا است در هرحال، و مقصود از یاد کردن خدا این نیست که پیوسته سبحان الله و الحمدالله بگوید بلکه مقصود این است که اگر با کار حرامی مواجه شد خدا را در نظر بیاورد و آن کار را انجام ندهد.

انصاف در قضاوت

رعایت انصاف در زندگی انسان مراحلی دارد که هر شخصی در هر موقعیتی که قرار گرفته باشد به تناسب آن موقعیت، انصاف را رعایت کند، چه بسا که رعایت نکردن انصاف دنیا و آخرت انسان را تباه سازد و مهمترین مورد رعایت انصاف در مقام قضاوت است. کسی که بر کرسی قضاوت و حکومت می نشیند باید جز حق و حقیقت چیز دیگری را منظور ندارد. اگر تحت تاثیر دیگران قرار گیرد و یا به خاطر خویشاوندی و دوستی به یکی از طرفین دعوی متمایل شود، مسلما از مسیر عدالت و انصاف منحرف شده و برخلاف «ماانزل الله» حکم خواهد کرد و کسی که بر خلاف حکم خداوند داوری کند از ستمکاران و فاسقان و کافران است، که قرآن کریم می فرماید:

«و من لم یحکم بما ماانزل الله فاولئک هم الظالمون» (سوره مائده/ آیه 45)، هرکس به احکامی که خدا نازل کرده حکم نکند ستمگر است.

«و من لم یحکم بما ماانزل الله فاولئک هم الفاسقون» (سوره مائده/ آیه 47)، کسانی که بر طبق آن چه خدا نازل کرده حکم نمی کنند فاسق اند.

«و من لم یحکم بما ماانزل الله فاولئک هم الکافرون» (سوره مائده/ آیه44)، آنها که به احکامی که خدا نازل کرده حکم نمی کنند کافرند.

گرچه هرگاه سخن از قضاوت و شرایط قاضی و اهمیت قضا در اسلام به میان می آید ذهن انسان متوجه قضاتی که در مراحل عالی قضاوت قرار گرفته اند می شود ولی قضاوت منحصر به قاضی رسمی و منصوب از طرف امام یا نایب امام نیست، زیرا حکم کردن شامل مواردی که به نظر ما جزئی و کم اهمیت می آید نیز می شود. از باب نمونه به حدیثی که مرحوم طبرسی نقل کرده است اشاره می کنیم:

یک روز دو کودک خردسال که هر کدام خطی نوشته بودند خدمت امام حسن مجتبی علیه السلام رسیدند تا آن بزرگوار درباره این که کدام یک از این دو خط بهتر است قضاوت کند. امیر مومنان علیه السلام که در آنجا حاضر بود این صحنه را دید به فرزندش فرمود: فرزندم! درست دقت کن که چگونه قضاوت می کنی، زیرا این خود نوعی قضاوت است که خداوند متعال در روز قیامت درباره آن از تو سوال خواهد کرد. پس انسان متخلق به خلاق حسنه باید در تمام مراحل زندگی خود انصاف را از دست ندهد و آن چه برای خود نمی پسندد برای دیگران نیز نپسندد.