فضیلت و ارزش سلام کردن در روایات

یکی از نشانه های تواضع آغاز کردن به سلام است. امام صادق علیه السلام فرمود: نشانه تواضع این است که به هرکس برخورد کردی سلام کنی.

نشانه تواضع این است که به هرکس بگذری بر او سلام کنی

این سنت به حدی مهم است که قرآن مجید در موارد متعدد با صراحت به آن امر کرده و در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز درباره آن تأکید اکید آمده و پاداش زیادی برای آن در نظر گرفته شده و از ترک سلام نکوهش شده است. در این باره به چند حدیث اشاره می کنیم.

پاداش سلام کردن

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: در بهشت خانه هایی وجود دارد که برون آن از درون و درون آن از برون دیده می شود. از امت من کسانی که سخن خوب بگویند و مردم را اطعام نمایند و به طور آشکار سلام کنند و هنگامی که مردم در خواب هستند به نماز ] نماز شب[ برخیزند در این خانه ها سکونت خواهند کرد.

و نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرزندان عبدالمطلب را دعوت کرد و فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! آشکار سلام کنید و صله رحم را انجام دهید، و هنگامی که مردم در خواب هستند شب زنده داری کنید و به عبادت خدا بپردازید و مردم را اطعام کنید و سخن خوب بگویید تا به سلامت وارد بهشت شوید.

هم چنین آن امام بزرگوار در حدیث دیگری فرمود: هرگاه یکی از شما بر دیگری سلام کرد بلند سلام کنید و نگوید من سلام کردم و جواب مرا ندادند، به خاطر این که شاید سلام کرده و آنها نشنیده اند، و هرکس که جواب سلام را می دهد باید بلند جواب دهد تا کسی که سلام کرده نگوید من سلام کردم ولی جواب مرا ندادند. سپس فرمود: همیشه علی علیه السلام می فرمود خشم نکنید و کسی را به خشم نیاورید، آشکارا سلام کنید، سخن خوب بگویید، شب هنگام که مردم در خواب هستند نماز شب بخوانید تا به سلامت وارد بهشت شوید. آن گاه این آیه را برای آنان تلاوت کرد که «السلام المومن» یعنی از اسماء حسنی خداوند «سلام» است.

امام هفتم علیه السلام نیز فرمود: مردم را اطعام کنید، آشکار سلام گویید و هنگامی که مردم در خواب هستند نماز بگزارید ]نماز شب[ تا به سلامت وارد بهشت شوید.

تحیت یعنی چه؟

در مواردی از قرآن مجید کلمه «تحیت» آمده است که در پاره ای از روایات آن را به سلام تفسیر کرده اند و برای نمونه به دو مورد اشاره می شود. در یک جا می فرماید: «و إذا حییتم بتحیه فحیوا بأحسن منها أو ردوها إن الله کان علی کل  شیء حسیبا» (سوره نساء /آیه 86)، هنگامی که کسی به شما تحیت گوید با کیفیت بهتر یا به همان گونه آن را پاسخ گویید که خداوند حساب همه چیز را دارد.

و نیز می فرماید: «فإذا دخلتم بیوتا فسلموا علی أنفسکم  تحیه من عند الله مبارکه طییه» (سوره نور/ آیه61)، هنگامی که داخل خانه ای شدید بر خویشتن سلام کنید، سلام و تحیتی از سوی خداوند، سلام و تحیتی با برکت و پاکیزه..

یعنی حتی اگر کسی  در خانه نبود از جانب خدا به خودتان سلام بگویید و این دلیل بر اهمیت سلام کردن است.

از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده است که فرمود: منظور از تحیت در آیه، سلام و هرگونه نیکی کردن است.

هرچند معانی دیگری هم برای این آمده است ولی همان گونه که مفسران گفته اند یکی از مصادیق روش« تحیت» سلام کردن است و این خود بیان کننده اهمیت این وظیفه اسلامی و انسانی است. تقید به این سنت اسلامی چندان مهم است که پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: کسی که قبل از سلام شروع به سخن کند پاسخ او را نگویید.

نکوهش از ترک سلام

امام صادق علیه السلام  فرمود که خدای متعال می فرماید: بخیل کسی است که حتی از سلام کردن بخل ورزد.

تعمیم سلام

برخی افراد تنها به دوستان و آشنایان خود سلام می کنند، ولی اسلام این گونه طرز تفکر را مردود شناخته و مسلمانان را موظف می داند که به هرکس برسند سلام کنند.

سید قطب در تفسیر خود می نویسد: از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سوال شد: کدام عمل بهتر است؟ فرمود: اطعام طعام و سلام کردن به هرکس که می شناسی و نمی شناسی.

سلام، تحیت اهل بهشت است

قرآن می فرماید: «اولئک یجزون الغرفه بما صبروا و یلقون فیها تحیه و سلاما» (سوره فرقان/ آیه 75)، اهل بهشت در برابر استقامتشان از غرفه های بهشتی بهره مند می شوند و در آن جا به تحیت و سلامشان بنوازند.

و در جای دیگر می فرماید: «تحیتهم فیها سلام» (سوره یونس/ آیه10)، تحیت بهشتیان در بهشت سلام است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم اهمیت زیادی به سلام کردن می داد.
ابن شهر آشوب می نویسد:....]پیامبر [ به هرکس برخورد می کرد در سلام کردن بر او سبقت می جست. آن حضرت حتی بر کودکان  و خردسالان نیز سلام می کرد تا پس از آن بزرگوار سلام کردن به عنوان یک سنت زنده بماند و مردم سبقت در سلام را شیوه خود قرار دهند از این رو فرمود: پنج خصلت را تا هنگام مرگ ترک نخواهم کرد.... ]که از جمله آنها[ سلام کردن بر کودکان است تا پس از من روش عمومی باشد ]و به عنوان سنت اسلامی مردم به آن رفتار کنند[ .

سبقت گرفتن در سلام

اکنون که رجحان و خوبی سلام کردن معلوم شد، بی تردید، مسابقه (از یکدیگر پیشی گرفتن) در این امر خیز نیز مطلوب و پسندیده است، چرا که قرآن مجید می فرماید: «فاستبقوا الخیرات» (سوره مائده/ آیه 48)، در انجام امور خیر از یکدیگر پیشی بگیرید.

هم چنین در این باره توصیه های فراوانی  شده است؛ زیرا در صورتی که سلام کردن و پاسخ دادن به آن توأم با محبت و صفا و صمیمت باشد، علاوه بر آثار اجتماعی، نتیجه های معنوی و دینی نیز دارد. در این مورد به دو حدیث اشاره می کنیم:

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که آغاز به سلام می کند از نظر قرب و منزلت به خدا و پیامبر نزدیک تر است.

حضرت علی علیه السلام فرمود: «للسلام سبعون حسنه تسعه و ستون للمبتدی و واحده للراد»، سلام هفتاد ثواب دارد شصت و نه حسنه آن مخصوص آغاز کننده و تنها یک ثواب به پاسخ دهنده سلام تعلق می گیرد.

آداب سلام

چه کسی باید آغاز به سلام کند؟

در احادیث معصومین علیهم السلام در این باره دستورهای جالب و دقیقی دیده می شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: کوچک بر بزرگ، رهگذر بر نشسته و گروه اندک بر گروه انبوه باید سلام کند. سوار بر پیاده و پیاده بر نشسته سلام کنند و در برخورد دو گروه با یکدیگر، آن ها که کمترند بر آنها که بیشترند سلام کنند و اگر شخصی به جمعیتی برخورد کرد بر آنان سلام کنند.

فخر رازی در تفسیر خود روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند که براساس آن، کسانی که مرکبشان از مرکب دیگران از نظر قیمت بالاتر است باید بر آنها که مرکب ارزان تری دارند سلام کنند. اینک متن روایت:
سنت ] اسلام[ این است که سواره بر پیاده، اسب سوار بر الاغ سوار، کوچک بر بزرگ، عده کم جمعیت بر زیاد و ایستاد بر نشسته سلام کنند. فخررازی پس از بیان این روایت می گوید: علت این که باید سواره بر پیاده سلام کند این است که سواره، هیبت و ابهت بیشتری دارد، از این رو هنگامی که سلام می کند ترس مردم از میان می رود. و علت این که آن که مرکب او گران قیمت تر است، بر کسی  که مرکب ارزان تری دارد باید سلام کند این است که این خود نوعی مبارزه با کبر است ]که سرچشمه این تکبر، ثروت است[ زیرا برخی تصور می کنند چون از ثروت زیادی برخوردارند باید دیگران با دیده احترام به آن ها بنگرند، به این جهت می گوید  این گونه افراد برای سلام کردن بر دیگران سزاوارترند، چرا که این خود وسیله ای برای درهم شکستن کبر و غرور آن ها است.

جواب سلام و آداب آن

چنانکه گفته شد ابتدای به سلام مستحب و جواب آن واجب است، حتی اگر در نماز باشید باید جواب سلام را بدهید. اما آداب آن: 
بهتر است جواب سلام رساتر و پربارتر از سلام باشد ( البته در غیر نماز، اما در نماز مساوات لازم است و بیشتر از حد لازم نماز را باطل می کند).
قرآن کریم در این باره می گوید: «إذا حییتم بتحیه فحیوا بأحسن منها  أو ردوها» (سوره نساء / آیه 86)، تحیت را با تحیت بهتر یا مانند آن پاسخ دهید.

ملاحظه کنید نخست تحیت بهتر را ذکر می کند و سپس تحیت برابر را، و از این تقدیم  می فهمیم که آن چه مطلوب خدای تعالی است تحیت احسن است. تحیت به احسن آن است که پاسخ با عبارتی کاملتر و محتوایی برتر همراه باشد.

مرحوم طبرسی در این باره می نویسد: شخصی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رسید و عرض کرد: السلام علیک. پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم فرمود: علیک السلام و رحمة الله. دیگری عرض کرد: السلام علیک و رحمة الله. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: و علیک السلام و رحمة الله و برکاته. شخص دیگری خدمت حضرت رسید و گفت: السلام علیک و رحمة الله وبرکاته.. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: علیک السلام و رحمة الله وبرکاته. هنگامی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سوال شد چرا تحیت اول و دوم را با تحیت بیشتری پاسخ دادید اما بر تحیت سوم چیزی  نیفزودید؟ فرمود: او چیزی از تحیت برای من باقی نگذاشت، از این رو همان را به او بازگردانیدم.

یکی دیگر از آداب سلام آن است که بلافاصله پاسخ بگوید و پاسخ را طوری ادا کند که سلام کننده بشنود. نکته دیگر آن که پاسخ را با زبان و با همان عبارات مرسوم بگوید و چناچه به اشاره سر و دست ادا کند به وظیفه خود عمل نکرده است. البته اگر آغاز کننده طبق آداب مرسوم میان خودشان با بلند کردن دست و یا برداشتن کلاه ادای احترام کند طبق آیه کریمه «أو ردوها» می توان همان گونه پاسخ داد.