بررسی کتابهایی با موضوع تاریخ عصر غیبت

رویداد غیبت امام دوازدهم ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) از دو دیدگاه «اعتقادی» و «تاریخی» قابل بررسی است. از نیمه اول قرن چهارم هجری ( دهم میلادی) بسیاری از دانشمندان، غیبت آن حضرت را تنها از دیدگاه «اعتقادی» بررسی کرده اند، در حالی که بدون تردید این رویداد جنبه «تاریخی» نیز دارد. ظاهرا ارتباط نزدیک بین غیبت و امامت باعث جای گرفتن این موضوع در مباحث کلامی شیعه و نادیده انگاشتن  تدریجی جنبه های تاریخی آن شده است.

بررسی منابع

برای بررسی تاریخ امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و عصر غیبت، می توان از کتابهایی که در خصوص موضوع «غیبت» نوشته شده و نیز برخی کتابهای «رجالی» و «تاریخی»، سود برد. در ذیل به بررسی اجمالی هر سه خواهیم پرداخت.

الف- کتاب هایی که در موضوع «غیبت» نوشته شده است

در یک نگاه کلی می توان کتاب هایی را که در خصوص موضوع «غیبت» نگاشته شده به لحاظ تاریخ نگارش آنها، به سه گروه تقسیم کرد. اول آنچه که در طول زندگی یازده امام علیه السلام تا هنگام شهادت امام عسکری علیه السلام (260هـ /874م) نوشته شده و دو دیگر آنچه که در فاصله غیبت صغری و غیبت کبری (260-329هـ/874-941م) و از آغاز غیبت کبری ( بعد از 329هـ) تاکنون نگارش یافته است.

1- کتاب هایی که در موضوع غیبت، قبل از (260هـ /874م) نوشته شده است. اصحاب و شاگردان ائمه علیهم السلام در طول زندگی یازده امام، در حدود 400کتاب نوشته اند که به «اصول چهارصدگانه» ( الاصول الاربعماه) مشهورند، این اصول و نوشته ها در قرون بعدی (چهارم و پنجم)، براساس جوامع روایی شیعه را تشکیل می دادند. در برخی از این آثار و نوشته ها، با نقل احادیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امامان علیهم السلام پیرامون غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بحث و گفتگو شده است. به عنوان نمونه از کتاب های امامیه، می توان به دو کتاب «الملاحم» و «القائم» از «علی بن مهزیار» ( وکیل امام نهم و دهم) و «المشیخه» از «حسن بن محبوب» (224هـ /838م) و «الغیبة» اثر فضل بن شاذان (260هـ/874م) اشاره نمود.

2- کتاب هایی که در موضوع غیبت، در سال های «غیبت صغری» (260-239هـ /874-941م) نگارش یافته است. آثار و نوشته های این دوره غالبا بر مبنای آثار قبل از سال (260هـ /874م) نگارش یافته است. نویسندگان این آثار، از فقها یا مبلغینی بودند که در فعالیت های مخفی «نهاد وکالت» که توسط  امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف رهبری  می شد شرکت داشتند. از این رو، اطلاعات مهمی را ثبت کرده اند که نمی توان  آنها را در کتب تاریخی که در آن ایام گردآوری شده، یافت. به عنوان نمونه می توان کتاب های « الغیبة» نوشته « ابراهیم بن اسحاق نهاوندی» و «الغیبة و الحیره» از «عبدالله بن جعفر حمیری»، متوفای بعد از (293هـ / 905م) و «الامامه التبصره من الحیره» اثر «ابن بابویه» (329هـ/940م) را نام برد. «کلینی» (239هـ/940م) نیز بخش قابل توجهی از «کتاب الکافی» را تحت عنوان «الحجة» به مسأله غیبت اختصاص داده است. او این مطالعه را با تکیه بر اطلاعات مهمی در وضعیت کلی امامت، بین سال های (260-339هـ /874-940م)، با تأکید خاص بر نقش سفرای امام در این دوران انجام می دهد. «کلینی» احادیثی منسوب به امامان را درباره غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ثبت می کند. او این اطلاعات را از نویسندگان قدیمی «واقفیه» و «امامیه» همچون «حسن بن محجوب» (224هـ/838م)، «عبدالله بن یعقوب عصفری» (250هـ/ 864م) و «حسن بن سماعه» (263هـ/877م) روایت می کند. گذشته از اینها وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف مأخذ اصلی اطلاعات او در زمینه  فعالیت های مخفی امامیه بوده اند.

3- کتاب هایی که در موضوع غیبت، بعد از (329هـ /941م) نوشته شده است. رویداد «غیبت کبری» در سال (329هـ/941م) سر فصل جدیدی را در تاریخ امامیه پایه گذارد. غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از یک سو به دلیل به دلیل طولانی شدن و از سوی دیگر به دلیل پاسخگویی به شبهات جدید، آثار و نوشته های دیگری را می طلبید. از این رو، فقها و علمای شیعه به این مهم پرداختند و آثاری گرانسنگ از خود به یادگار گذاشتند. آثار این دوره را می توان اساس عقیده بعدی امامیه در موضوع غیبت دانست. پنج اثر این دوره عبارتند از: «الغیبة»  اثر «نعمانی» (360هـ/970م) «کمال الدین و تمام النعمه» از «صدوق» (381هـ/ 991م)، «الفصول العشرة فی الغیبة» و «الارشاد» اثر «شیخ مفید» ( 413 هـ/1022م) و «الغیبة» تألیف «شیخ طوسی» (460هـ /1067م).

ب- کتاب های رجالی

کتاب های رجالی، به لحاظ این که از زندگینامه علمی راویان و گردآورندگان احادیث و گرایش های اعتقادی و سیاسی هریک از آنان را برای تعیین میزان وثاقت گفتگو می کند یکی از منابع اصلی برای تحقیق در تاریخ سیاسی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد؛ زیرا خواننده را قادر می سازد تا روابط بین امامان و پیروان و وکلای آنها به ویژه رابطه امام با وکلا، و وکلا با علمای امامیه را، در عصر غیبت صغری کشف کند. علمای امامیه چهار کتب رجال مربوط به محدوده بحث حاضر در قرون (4و5هـ/10 و11م) را گردآوری کرده اند که عبارتند از «معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین» تألیف «کشی»، «الفهرست» و «الرجال» اثر «شیخ طوسی» و «فهرست اسماء مصنفی الشیعة» اثر «نجاشی».

ج- کتاب های تاریخی

مقصود از کتاب های تاریخی، منابع  تاریخ عمومی است که به برخی از نویسندگان و آثار آنان در این زمینه اشاره می گردد:

1- «طبرسی» متوفای (310هـ/922م) در دوران «غیبت صغری» می زیست. اثر او «تاریخ الرسل و الملوک» که به «تاریخ طبری» شهرت دارد، عاری از هرگونه اطلاعاتی درباره فعالیت های وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است (که همین می تواند مشعر به پنهانی بودن فعالیت های آنان باشد)؛ در عین حال فعالیت های مبارزاتی دیگر گروه های شیعه؛ مانند «اسماعیلیه» را تا تشکیل حکومت آنان در سال (296هـ/908م) دنبال می کند؛ وی همچنین  کاربرد حدیث نبوی را درباره مهدی قائم به وسیله این گروه ها، در تلاش آنان برای دستیابی به قدرت در طول زمان «غیبت صغری» پیگیری می نماید.

2- «مسعودی» متوفای (346هـ/957م) در دوره « غیبت کبری» می زیست و اطلاعات مهمی را در رابطه با رفتار خشونت آمیز عباسیان نسبت به امامان و پیروان آنها و تأثیر سیاست را بر وقوع غیبت به دست می دهد. این نکات را می توان از کتاب های او، موسوم به «مروج الذهب»، «التنبیه و الاشراف»  و «اثبات الوصیة»  (منسوب به او) دریافت.

3- «ابن اثیر» متوفای ( 630هـ/1232م) در اثر خود «الکامل فی التاریخ» گزارش مفید مربوط به شکاف و اختلافات میان وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و نقش «غلات» را در ایجاد اختلافات، به ویژه «شلمغانی» برمی شمارد.

از این منابع و مآخذ دست اول که بگذریم، در دوران معاصر و دهه های اخیر نیز کتاب های تحقیقی و در خور ستایشی پیرامون غیبت و تاریخ آن و زندگی سیاسی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف نوشته شده که می تواند نقش به سزایی در روشن نمودن تاریخ سیاسی آن حضرت و سازمان مخفی وکلا و پرده برداشتن از حقایق تاریخی آن عصر داشته باشد. در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
«منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه السلام»، «آیت الله صافی گلپایگانی»
«تاریخ الغیبة الصغری» و «تاریخ الغیبة الکبری»، «سید محمد صدر»
«تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم علیه السلام»، «دکتر جاسم حسین».
«حیاة الامام محمد مهدی علیه السلام»، «باقر شریف القرشی».