بررسی محدوده زمانی و جغرافیایی فعالیت سازمان وکالت در عصر ائمه معصومین(ع)

«سازمان وکالت» به معنای مجموعه فعالیت های هماهنگ و برنامه ریزی شده، با رهبری واحد است، نه وکالت های جزئی، فردی و شخصی. بنابراین، گرچه مسأله وکالت و وجود وکیل یا وکلا برای معصومین علیهم السلام سابقه ای دیرین داشته است و پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم، امام علی علیه السلام و دیگر ائمه هدی علیه السلام تا عصر امام صادق علیه السلام، هریک دارای نمایندگانی بوده اند که به منظور انجام امور خاصی تعیین می شدند، ولی واقع مطلب آن است که که نصوص تاریخی و قرائن موجود و زمینه های حاکم بر عصر ائمه علیهم السلام تا عصر امام صادق علیه السلام، به هیچ وجه، موید وجود «سازمان وکالت» در این دوره ها نمی باشد. اما این که شروع به کار این سازمان از عصر امام صادق علیه السلام است یا از عصر امام کاظم علیه السلام، بین محققان در این زمینه اتفاق نظر دیده می شود. برخی معتقدند آغاز به کار این سازمان با برنامه ای نسبتا گسترده، مربوط به عصر امام کاظم علیه السلام است و لذا، حتی وجود وکلایی برای امام صادق علیه السلام ( به معنی اصطلاحی آن در بحث حاضر) را منکرند؛ به عنوان مثال «عبدالرحمن بن الحجاج» که در «کتاب الغیبة» از «شیخ طوسی» جزء وکلای مورد ستایش امام صادق علیه السلام نام برده شده را جزء وکلای امام کاظم علیه السلام دانسته اند، و یا «معلی بن خنیس» را که به جرم وکالت برای امام صادق علیه السلام به شهادت رسید، تنها به عنوان وکیل مالی حضرت قلمداد کرده اند. از سوی دیگر، برخی از محققان تأکید برآن دارند که اولین امامی که اقدام به تشکیل «سازمان وکالت» نمود، امام صادق علیه السلام بوده است. گرچه منکر آن نیستند که توسعه و گسترش فعالیت این سازمان مربوط به دوره های بعد، به خصوص عصر امام کاظم علیه السلام بوده است. به نظر می رسد با توجه به نصوص و شواهد موجود بتوان با نظر دوم موافقت نمود؛ چرا که در منابع ما به نام وکلایی برای امام صادق علیه السلام تصریح شده است؛ وکلایی نظیر «عبدالرحمن بن الحجاج»، « علی بن خنیس»، «نصربن قابوس لخمی» و غیر آنها. از سوی دیگر، نگاهی به وضعیت سیاسی آن عصر موید این معنا است که امام صادق علیه السلام زمینه های لازم برای تشکیل چنین سازمانی را داشته است؛ چرا که عصر آن حضرت از نظر فشارهای سیاسی، دشوارتر از عصر امام کاظم علیه السلام نبود، و ما در عصر امام کاظم علیه السلام «سازمان وکالت» را دارای فعالیتی در سطح گسترده می یابیم. شیعیان نیز هرچند ممکن است در عصر امام کاظم علیه السلام رو به فزونی نهاده باشند، ولی طبیعتا نمی توانند تعدادشان تفاوت زیادی با عصر امام صادق علیه السلام داشته باشد. مجموعه امور اجتماعی نیز ما را بر آن رهنمون می سازد که امام صادق علیه السلام اقدام به چنین کاری کرده باشد تا از سویی، وجوه مالی که عناوین مختلفی؛ مانند زکات، نذورات، هدایا و اوقاف داشت، توسط وکلا جمع آوری شوند و از سوی دیگر، کسانی وجود داشته باشند که در صورت فقدان دسترسی به امام علیه السلام نیازهای دینی، فکری، سیاسی و....شیعه را از آن طریق مرتفع سازد. همچنین برخی نصوص روایی – تاریخی، گواه بر ارتباط مالی امام علیه السلام با شیعیان در دورترین نقاط است. به عنوان نمونه، می توان به توطئه «منصور عباسی» در فرستادن یک جاسوس به عنوان یکی از شیعیان «خراسان» به نزد امام صادق علیه السلام و برخی سران «علویین» اشاره کرد تا به ظاهر با دادن وجوه شرعی، و اخذ رسید، مستمسکی را برای اقدامات «منصور»، بر ضد امام علیه السلام و «علویان» فراهم کند. پس می توان نقطه آغازین فعالیت «سازمان وکالت» را عصر امام صادق علیه السلام دانست. این سازمان به طور مستمر با افت و خیزهایی به فعالیت خود ادامه داد؛ به این معنا که کار آن، در عصر هیچ یک از ائمه بعدی علیهم السلام به تعطیلی کشید نشد. و عصر «غیبت صغری» یکی از حساس ترین و مهم ترین دوران فعالیت این سازمان بود؛ چرا که با غیبت امام معصوم علیه السلام تنها پناهگاه و مرجع شیعیان، وکلا و نواب آن حضرت بودند. بنابراین، «سازمان وکالت» با قدرت، و در مقیاس وسیع به کار خود ادامه داد. این فعالیت تا سال (329هـ) که مقارن با تاریخ وفات چهارمین سفیر و نایب حضرت حجت علیه السلام است، ادامه داشت. در این سال با شروع «غیبت کبری» و قطع ارتباط حضرت با شیعیان، به واسطه «سفرا» و «ابواب»، کار «سازمان وکالت» به یک معنا به اتمام رسید؛ چرا که این سازمان تا این زمان متشکل از کسانی بود که به طور مستقیم توسط خود امام معصوم علیه السلام به عنوان وکیل امام علیه السلام انتخاب می شدند، ولی با شروع عصر «غیبت کبری» وظایف وکلا بر دوش فقهای «جامع شرایط» سپرده شد، و چنین نبود که فقیه یا فقهای خاصی توسط امام عصر( عجل الله تعالی فرجه الشریف) به عنوان وکیل یا وکلای آن حضرت تعیین شوند. لذا، اگرچه وکالت امام علیه السلام به معنای عام، برای فقها در عصر غیبت وجود دارد، ولی تحت مباحث مربوط به «سازمان وکالت» نمی گنجد. پس می توان از نظر زمانی، محدوده فعالیت این سازمان را از عصر امام صادق علیه السلام تا پایان عصر «غیبت صغری» دانست. درباره محدوده جغرافیائی فعالیت این سازمان بایستی اذعان داشت که، با توجه به حضور شیعیان در دوران فعالیت این سازمان در دورترین نقاط جهان اسلام مانند؛ «خراسان بزرگ»، «سیستان»، «مناطق جبال» تا «همدان»، «اهواز» تا «بصره»، «کوفه»، «واسط»، «بغداد»، «سامرا»، «مدائن»، قرای سواد»، و از «مدینه» تا «یمن»، «مصر» و احتمالا «مغرب»، طبیعی به نظر می رسد که این سازمان محدوده فعالیت خود را به تمامی این مناطق گسترده باشد؛ چرا که هرچه مناطق شیعه نشین از دسترس مرکز استقرار رهبری و امامت دورتر بودند، امکان دسترسی و ملاقات با امام کمتر، و ضرورت وجود نماینده یا وکیلی از جانب امام علیه السلام در آن مناطق، بیشتر خودنمایی می کرد. بنابراین، با قطع نظر از شواهد تاریخی نیز، بایستی انتظار داشته باشیم که این سازمان، فعالیت خود را به پهنای مناطق شیعه نشین و مراکز تجمع شیعیان، گسترده باشد. وقتی به نصوص تاریخی مربوط نیز برمی خوریم گزارش های موید این حدس را مشاهده می کنیم؛ چرا که در منابع نخستین تاریخی و رجالی ما، سخن از وکلایی به میان آمده است که هر یک در ناحیه خود به فعالیت مشغول بوده اند. اکنون با توجه به شواهد موجود، به ذکر این نواحی و برخی از وکلای فعال در آنها، می پردازیم:

1- حجاز

* مدینه

با توجه به این که مرکز اصلی سکونت امامان شیعه علیهم السلام، مدینه النبی صلی الله علیه وآله بوده است و این بزرگواران جز از سر ناچاری و یا به اجبار، از این شهر به جای دیگر منتقل نمی شدند، باید ریشه های تشکیل «سازمان وکالت» را در آنجا جستجو نمود. «معلی بن خنیس» و «نصربن قابوس»، وکلای امام صادق علیه السلام در «مدینه» و اطراف آن بوده اند. «معلی بن خنیس» به همین جرم توسط «داود بن علی» رئیس حکومت عباسی، دستگیر و به شهادت رسید. به گفته «ابن طاووس»، او از بهترین و مشهورترین وکلای امام صادق علیه السلام بوده است که اموال فراوانی توسط شیعیان به وی تحویل داده می شد. «نصربن قابوس» نیز بنا به نقل «شیخ طوسی»، حدود 20 سال وکیل امام صادق علیه السلام بود، در حالی که وکالتش برکسی (جز خواص) معلوم نبود. در عصر امام کاظم علیه السلام، «یونس بن یعقوب» و «مفضل بن عمر جعفی» را می توان به عنوان وکلای آن حضرت در «مدینه» یادآور شد. «مفضل بن عمر» نقش وکیل ارشد را داشت. و بنابه امر حضرت، سایر وکلا مأمور به مراجعه نزد او بودند. از وی به عنوان باب امام کاظم علیه السلام نیز یادآور شده است. در عصر امام رضا علیه السلام «هشام بن ابراهیم همدانی راشدی» وکیل ارشد حضرت در «مدینه» بوده است. در عصر «غیبت صغری» نیز «ابو علی محمدبن احمد حماد مروزی محمودی» به عنوان وکیل «ناحیه مقدسه» در «مدینه» مشغول به کار بوده است.

* مکه

«مکه» نیز از مناطق تحت پوشش «سازمان وکالت» بوده است. «علی بن جعفر همانی» وکیل برجسته امام هادی علیه السلام، پس از آزادی از حبس «متوکل»، راه مکه را در پیش گرفت و مقیم آنجا شد، و طبیعی است که فعالیت های وکالت را در آنجا ادامه داده باشد. در ابتدای عصر «غیبت صغری» نیز، یکی از وکلای «مصر» به «مکه» آمد و ضمن ملاقات با وکلای حاضر در آنجا، شخصی را به «سامرا» فرستاد تا از اوضاع آنجا خبر بیاورد. در ایام حج نیز «مکه»، محل ملاقات وکلای نواحی مختلف با یکدیگر، در پوشش و قالب اعمال حج بود.

* یمن

طبق شواهدی، «یمن» نیز محل استقرار شیعیان، و مرتبط با «سازمان وکالت» بود. احتمال وکالت «حسن بن فضل یمانی» و برخی دیگر در این ناحیه می رود. علاوه بر این، گاهی اهالی «یمن» با سفر به محل استقرار رهبری «سازمان وکالت»، مستقیما اموال و وجوه شرعی خود را به امامان شیعه علیهم السلام یا «وکیل الوکلای» آنان تقدیم می داشتند. به عنوان نمونه، می توان به جریان ملاقات گروهی از اهالی یمن با امام عسکری علیه السلام اشاره کرد که حضرت در این ملاقات، «عثمان بن سعید عمری» را به آنان معرفی و تأکید فرمود که اموال را به وی تحویل دهند و از آن پس با او در ارتباط باشند.

2- عراق

* کوفه

«کوفه» به عنوان یکی از مهم ترین مناطق شیعه نشین، همواره میزبان وکلای ائمه علیهم السلام بوده است. و وکلایی نظیر «عبدالرحمن بن الحجاج»، «علی بن یقطین»، «علی بن ابی حمزه بطائنی»، «حیان سراج»، «زیاد قندی»، «ایوب بن نوح» و «عاصمی» در طول دوران حیات ائمه علیهم السلام در این منطقه ایفای نقش می نمودند.

* بغداد

«عبدالرحمن بن الحجاج» تا عصر امام جواد علیه السلام در این منطقه فعالیت داشته است. در عصر امام هادی علیه السلام، ابتدا «علی بن الحسین بن عبدربه» و پس از او «أبوعلی بن راشد»، وکلای ارشد ایشان در «بغداد»، «مداین» و «قرای سواد» بودند. در عصر امام عسکری علیه السلام، «عروة بن یحیی» معروف به «دهقان» به عنوان وکیل ارشد آن حضرت در «بغداد» مشغول به کار بوده است، ولی بعدها راه خیانت در پیش گرفت. «بغداد» در طول دوران غیبت صغری، به عنوان مرکز اقامت «نواب اربعه»، همواره محل رفت و آمد و سکونت شیعه و فعالیت وکلای «ناحیه مقدسه» بود. اولین سفیر آن ناحیه، به امر امام علیه السلام محل فعالیت خود را به «بغداد» منتقل کرد. او در آنجا به همراه 3 تن از دستیارانش به نام های «محمد قطان»، «حاجزبن یزید» و «احمد بن اسحاق»، امور سازمان را اداره می کرد. پس از وی، فرزندش «محمد بن عثمان» نیز «بغداد» را به مرکز رهبری سازمان تبدیل کرد و به همراه 10 تن دستیار در «بغداد»، فعالیت وکلای نواحی را کنترل و هدایت می کرد. «حسین بن روح»، یکی از این دستیاران بود که به امر امام عصر علیه السلام پس از سفیر دوم به رهبری سازمان منصوب شد. او نیز در «بغداد» فعالیت های مخفی سازمان را ادامه داد. پس از وی سفیر چهارم نیز در آن شهر ادامه فعالیت داد.

* سامرا

در عصر دو امام عسکری علیه السلام، «سامرا» به محل سکونت، و از سویی به محل کنترل فعالیت های سازمان توسط این دو امام بزرگوار علیهم السلام تبدیل شد. «فارس بن حاتم قزوینی» که بعدها راه خیانت در پیش گرفت، و همین طور «علی بن جعفر همانی» از وکلای امام هادی علیه السلام در این شهر بوده اند. «فارس بن حاتم» که مدتی در «سامرا» می زیسته، اهالی «جبال» ( قسمت های مرکزی ایران تا همدان)، اموال و وجوه شرعی را به واسطه او به امام می رساندند. وی سپس با «علی بن جعفر همانی»، دیگر وکیل امام علیه السلام درگیر شد و راه انحراف را در پیش گرفت و لذا مورد طرد و لعن امام هادی علیه السلام قرار گرفت. «سامرا» تا اوایل عصر «غیبت صغری» نقش خود را به عنوان محل فعالیت دو امام هادی و عسکری علیه السلام حفظ نمود، ولی وجود علل و اسبابی موجب شد محل فعالیت «نواب اربعه» از «سامرا» به «بغداد» منتقل شود، گرچه در بخشی از عصر «غیبت صغری»، که امام عصر علیه السلام در «سامرا» می زیست، فعالیت های سازمان همواره از این شهر کنترل می شد.

* واسط

«واسط» نیز از مناطقی است که وکلای ائمه علیهم السلام در آنجا حضور داشته اند. وکلایی مانند: «حسن بن قیامه» وکیل امام کاظم علیه السلام، و «حسن بن محمدبن قطاه صیدلانی» وکیل وقف در عصر غیبت صغری، در این منطقه مشغول فعالیت بوده اند.

* بصره

گرچه بصره تحت قلمرو وکیل اهواز قرار داشته، ولی برخی از وکلا طبق شواهدی، مستقیما برای وکالت بصره منصوب شده اند. به عنوان نمونه «ابو عمرو حذاء» در «باب کلتا» در بصره، به وکالت منصوب شده است.

3- ایران

با توجه به کثرت نواحی شیعه نشین در «ایران» و وجود مراکز سنتی تشیع، چون «قم»،  «آوه»، «سبزوار»، «نیشابور» و.... «سازمان وکالت» در تمامی این مناطق نیز دارای نماینده بود. این مناطق طبق نگارش های تاریخی و منابع رجالی از این قرارند:

* خراسان بزرگ

«خراسان» آن زمان شامل مناطق مختلف شیعه نشین مانند «نیشابور»، «بیهق»، «سبزوار»، «بخارا»، «سمرقند»، «هرات» و نقاط دیگر بود، ولی منابع تاریخی بسیار کم راجع به اسامی وکلای ائمه علیهم السلام تا عصر دو امام عسکری علیهما السلام در «خراسان» آن عصر سخن گفته اند. بعضی از وکلای ساکن در «خراسان بزرگ» که در منابع به نامشان تصریح شده است از این قرارند: «فضل بن سنان» که وکیل حضرت رضا علیه السلام در «نیشابور» بوده است. و «ابراهیم بن عبده» که از سوی  امام عسکری علیه السلام به عنوان وکیل ارشد در«نیشابور» و «بیهق» و سایر نواحی مجاور منصوب شد. همینطور ایوب بن ناب که به عنوان وکیل آن حضرت به «نیشابور» روانه شد. در عصر «غیبت صغری»، «محمدبن شادان بن نعیم شاذانی» وکیل در «نیشابور»، و «علی بن الحسین بن علی اطبری» وکیل در «سمرقند» بوده اند، و «حسین بن علی بن محمد قمی» معروف به «ابوعلی بغدادی» وکیل «ناحیه مقدسه» در «بخارا» بوده است.

* قم و آوه

با توجه به مرکزیت «قم» برای شیعیان و سابقه دیرین آن در تشیع، «سازمان وکالت»، در این منطقه از فعالیت چشمگیری برخوردار بوده است، و وکلای ائمه علیهم السلام در این منطقه، حلقه اتصال بسیار شایسته ای برای شیعیان ساکن در نواحی «قم» و اطراف آن، با ائمه علیهم السلام بودند. این وکلا، مطابق آنچه منابع بدان تصریح کرده اند، عبارتند از: «عبدالعزیز بن المهتدی» که وکیل امام رضا علیه السلام در «قم» بوده است. «زکریا بن آدم» که به عنوان وکیل مقیم از طرف امام جواد علیه السلام در این شهر مشغول وکالت بوده و جلالت قدر او و مصاحبتش با چند تن از ائمه علیهم السلام مشهور است. همینطور «یحیی بن عمران» که بنا به نقل «ابن شهر آشوب» و بعضی قرائن، وکیل در «قم» بوده است. «محمد بن احمد بن جعفر القمی العطار» که وکیل امام عسکری علیه السلام  در آنجا بوده است، «احمد بن اسحاق قمی» که وکیل امام عسکری علیه السلام، و در عصر غیبت صغری، وکیل «ناحیه مقدسه» در امور اوقاف «قم» بوده است. و «احمد بن حمزه بن الیسع القمی» همگی از وکلای «ناحیه مقدسه» این شهر در عصر «غیبت صغری» و به عنوان باب حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در این منطقه مطرح بوده اند.«آوه» نیز از مناطق شیعه نشین نزدیک «قم» و مرتبط با «سازمان وکالت» بوده است. گرچه حضور مستقل وکلا در این ناحیه معلوم نیست و احتمالا وکلای «قم» ناظر بر این منطقه نیز بوده اند؛ ولی شواهدی، گواه بر ارتباط اهالی این منطقه با دفتر مرکزی سازمان در«سامرا» و « بغداد» است.

* ری

در مورد این منطقه، با وجود اهمیت آن و کثرت شیعیان، منابع تاریخ نسبت به اسامی وکلای ساکن در آن تا عصر «غیبت صغری» خاموشند. در عصر «غیبت صغری» «ابوالحسین، محمد بن جعفر اسدی» وکیل ارشد از سوی «ناحیه مقدسه» در «ری» و فردی والامقام بوده است که توقیعاتی نیز از طریق او خارج شده است. مطابق روایت «صدوق»، « بسامی» از جمله وکلای «ناحیه مقدسه» در « ری» در عصر «غیبت صغری» است که موفق به دیدن سیمای دل آرای حضرت مهدی ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) شده است.

* قزوین

قبلا بیان شد که «فارس بن حاتم قزوینی»، وکیل امام هادی علیه السلام بود. او علاوه بر «سامرا»، احتمالا در «قزوین» نیز مدتی فعال بوده است. در متون تاریخی، از «ابوجعفر، عبدالله ابی غانم قزوینی» به عنوان باب المهدی ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) در «قزوین» یاد شده و از جانب «ناحیه مقدسه» به نام او، توقیع صادره می شده است.

* همدان

«همدان» از مناطق مهم شیعه نشین «ایران» بوده و طبعا وکلای ائمه علیهم السلام در این ناحیه نیز حضور داشته اند. خاندان «ابراهیم بن محمد همدانی» از وکلای معروف این منطقه، از عصر امام رضا علیه السلام تا عصر امام عصر علیه السلام بوده اند. خود او از وکلای چیره دست امام جواد علیه السلام در «همدان» بوده و بر فعالیت وکلای بعضی مناطق دیگر نیز نظارت داشته است. بنا به نقل «نجاشی» در عصر نواده وی، «قاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم بن محمد» که وکیل «ناحیه» در «همدان» بوده، «ابوعلی، بسطام بن علی» و «عزیزبن زهیر» نیز در این ناحیه به وکالت مشغول بودند، و همگی مأمور به مراجعه نزدیک وکیل ارشد به نام «حسن بن هارون» بوده اند. قبل از او نیز، پدرش «هارون بن عمران» به عنوان وکیل ارشد در این ناحیه فعال بوده است. در عصر امام عسکری علیه السلام و عصر غیبت، «محمد بن صالح» و پدرش، به عنوان وکیل در این ناحیه مشغول فعالیت بوده اند.

* آذربایجان

«قاسم بن العلاء»، وکیل برجسته امام عصر علیه السلام در منطقه آذربایجان بوده و برخی از  توقیعات به واسطه او به شیعیان رسیده است. وی تا عصر «ابن روح» در این ناحیه ادامه فعالیت داده است. و پس از رحلت او، وکالت به پسرش منتقل گردیده است.

* فرمیسین

از «احمدبن الحسن المادارئی» به عنوان وکیل ناحیه مقدسه در این منطقه نام برده شده است.

* اهواز

از تعدادی از شیعیان ائمه علیهم السلام به عنوان وکلای آن بزرگوار در منطقه «اهواز» نام برده شده است؛ مانند: «عبدالله بن جندب» وکیل ارشد امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام در اهواز، و «علی بن مهزیار اهوازی» که از سوی سه امام ( امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام) به عنوان وکیل ارشد در این منطقه منصوب شد. «ابراهیم بن مهزیار» دیگر وکیل این منطقه و شخصی جلیل القدر بوده است. او از عصر امام هادی علیه السلام تا عصر غیبت صغری به کار وکالت در «اهواز» مشغول بود. پس از او فرزندش «محمد بن ابراهیم» در عصر غیبت صغری، عهده دار مقام پدر شد.

* سیستان – بست

به گفته برخی محققان، «سازمان وکالت» در این منطقه نیز فعالیت داشته است چرا که این منطقه نیز جزء مناطق شیعه نشین بوده است و شواهدی گواه بر ارتباط مالی شیعیان این مناطق با ائمه علیهم السلام می باشد.

4- مصر

آن گونه که از بعضی منابع برمی آید، «مصر» نیز به لحاظ وجود شیعیانی در این منطقه، تحت قلمرو فعالیت «سازمان وکالت» بوده است. از «عثمان بن عیسی رواسی» که بعد از شهادت امام کاظم علیه السلام جز سران «واقفیه» شده،  به عنوان وکیل آن حضرت در «مصر» نام برده اند. همین طور «شفیع خادم» وکیل امام عسکری علیه السلام در «مصر» بوده است. بدین ترتیب، با بحث گذرایی که پیرامون محدوده جغرافیایی فعالیت «سازمان وکالت» صورت گرفت مشخص می شود که این سازمان، با وجود مخفی بودن، محدوده وسیعی را تحت پوشش داشته، و با هماهنگی و انسجام، ارتباط شیعیان نواحی مختلف با مرکز استقرار رهبری سازمان در «مدینه»، «سامرا» و یا «بغداد» برقرار می شد.