آثار و اندیشه های ابوحاتم رازی، یکی از اندیشوران فرقه اسماعیلیه

ابوحاتم رازی، یکی از فلاسفه اسماعیلیان شرق و از نخستین نظریه پردازان فلسفی اسماعیلی مذهب است. وی که نام کاملش احمد بن مدان لیثی و رسنانی رازی است از مشاهیر دعوت اسماعیلی در شرق است که از سوی غیاث، داعی اسماعیلی ری، به نیابت او برگزیده شد و سپس رئیس داعیان ری شد. ابو حاتم برخاسته از پشاپویه، از نواحی ری بود که پس از داعیان اسماعیلی چهارگانه خلف حلاج، احمد پسر او، غیاث و ابوجعفر کبیر پنجمین داعی اسماعیلی در آن سامان شد. چنانکه دفتری می نویسد: ابوحاتم پس از به دست گرفتن امور، دعوت اسماعیلی و فعالیتهای مربوط به این دعوت را در دهه نخست سده چهارم به صورت چشمگیری گسترش داد و ضمن اعزام داعیانی به اصفهان، آذربایجان، طبرستان و گرگان توانست امیر احمد بن علی را که از307 ق./919م. تا 311ق./934م. بر ری حکومت داشت به کیش اسماعیلی در آورد. پس از سیطره سنیان بر ری در حدود  313ق./925م. ابوحاتم به طبرستان رفت و در آنجا نیز توانست اسفاربن شیرویه و سردار او مرداویج بن زیار را به آیین اسماعیلیان درآورد. مرداویج بعدها احتمالا بدان که پیش بینی ابوحاتم در مورد زمان ظهور مهدی موعود تحقق نیافته بود به ابوحاتم بی مهری کرد و وی نیز بناگزیر ری- مرکز حکمرانی مردوایج – را دیگر بار ترک گفت و به آذربایجان رفت. ابوحاتم سرانجام در سال322ق./ 934م. درگذشت و با درگذشت او اسماعیلیان جبال دچار بی سامانی شدند تا آنکه دو تن به نامهای عبدالملک کوکبی و اسحاق رهبری آنان را در اختیار گرفتند.

ابوحاتم از خود آثاری چند برجای گذاشت که مهمترین آنها عبارتند از:

1- کتاب الزینه: این کتاب از کهنترین کتابهای اسماعیلی درباره آداب دعوت است و بخشی از آن را همدانی در قاهره منتشر کرده است.

2- اعلام النبوه: این کتاب از مهمترین کتابهای فلسفه اسماعیلی و دربردارنده مباحثی درباره دیدگاه اسماعیلیان در خصوص پیامبران و نفس، هیولی، زمان و مکان است و عمدتا بر پایه مناظره هایی سامان یافته که میان ابوحاتم رازی از یک سو و محمد بن زکریای از سوی دیگر صورت پذیرفته و در آن زکریای رازی با عنوان ملحد یادشده است.

3- الاصلاح: کتاب الاصلاح دربردارنده نقدی است که ابوحاتم رازی بر دیدگاههای نسفی در کتاب المحصول وارد ساخته و در آن با برخی از مفردات اندیشه نسفی و رویکرد اباحیگری آن مخالفت کرده است. نظام کلی اندیشه فلسفی ابوحاتم دارای رویکردی نوافلاطونی و گنوسی است و در آن از سلسله مراتب حقیقت عقول از عالم علوی به سفلی سخن به میان می آید و بنابراین در کلیت، صورتی از همان اندیشه اسماعیلیان شرق است. البته، در این میان طرح برخی از مفردات اندیشه اسماعیلی چون دوره ستر و ظهور، برای نخستین بار نیز به ابوحاتم نسبت داده اند.