آثار و اندیشه های حمیدالدین کرمانی، یکی از اندیشوران فرقه اسماعیلیه

حمیدالدین کرمانی نام کامل او حمیدالدین احمد بن عبدالله کرمانی ملقب به حجة العراقین است. درباره او بسان دیگر داعیان اسماعیلی که عمدتا فعالیتهای سری داشتند اطلاعات کمتری در اختیار است. همین اندازه پیداست که وی احتمالا از مردم کرمان بود، به سال 352ق./963م. زاده شد و بیشترین فعالیتهای خود را در عراق، بویژه بغداد و بصره و از آن پس در نواحی شمال شرق عراق و نیز نواحی مرکزی ایران پی گرفت. تأثیر فعالیتهای او در عراق آن اندازه بود که توانست مقلد بن یوسف، کارگزار حکومت عباسی در موصل را به کیش اسماعیلی درآورد و کاری کند که در سال 382ق./ 992م. در موصل بر منبر به نام خلیفه فاطمی وقت یعنی عزیز خطبه بخوانند. کرمانی که خود از بزرگان اسماعیلیه شرق و یکی از پرکارترین نویسندگان و فیلسوفان اسماعیلی و از شاگردان ابویعقوب سجستانی بود ظاهرا برای نخستین بار در دوره خلافت عزیز به مصر رفت و دیگر بار نیز در هنگامی که گروههای تندرو اسماعیلی همانها که سلف دروزیان شدند – درباره حاکم راه غلو در پیش گرفته و او را تا حد خدایی بالا برده بودند به دعوت ختکین، داعی الدعاة وقت مصر، روانه آن سامان شد و در سال 407یا 408ق./ 1016 یا 1017 م. به قاهره رسید. وی در آنجا در مباحثی که درباره ماهیت امامت فاطمیان رخ نموده بود دخالت کرد و چندی بعد به عراق بازگشت. او کتاب راحة العقل خود را در همین زمان تألیف کرد. کرمانی به روایتی در سال 408 ق./ 1017 و1018 م. و به روایت پذیرفته تر پس از 411ق./ 1020و1021م. درگذشته است. کرمانی از فلاسفه پرکار اسماعیلی و در واقع حلقه واسطه ای میان دانشوران اسماعیلیه شرق و اسماعیلیه فاطمی است و آثار فراوانی  از خود بر جای گذاشته است. شمار آثار او را افزون بر سی کتاب و رساله دانسته اند و از جمله مهمترین آنهاست:

1- المصابیح فی اثبات الامامه: وی در این کتاب پس از طرح مباحثی درباره خلقت و نبوت از امامت، عصمت و تعیین امام از رهگذر نص سخن به میان آورده است.

2- راحة العقل: این کتاب از مهمترین کتابهای فلسفی اسماعیلی است که در آن در چهار چوب ساختاری مبتنی بر تقسیم های هفت تایی فصول و مباحث، از توحید و صفات خداوند و سپس فیض و ابداع و سلسله مبدعات بحث شده است.

3- الریاض فی الحکم بین ( الصادین) صاحبی الاصلاح و النصره: همانگونه که از نام کتاب پیداست، کرمانی این کتاب را در داوری میان نظریه های سه تن از اندیشوران اسماعیلی یعنی نسفی، ابوحاتم رازی و ابویعقوب سجستانی نوشت و در آن ضمن به دست دادن تصویری از نظریات نسفی در المحصول و نقد آن از سوی ابوحاتم رازی در الاصلاح و پاسخ به این نقد در النصره سجستانی به نقد و داوری درباره آنها پرداخت. مباحث این کتاب درباره نفس یا منبعث اول، عقل یا مبدع اول، حرکت و سکون، هیولی و صورت، اقسام عام، وقف و قدر، شریعت آدم و وصی نوح و توحید و مبدع اول است.

4-الرساله الدریه فی معنی التوحید الموحد و الموحد که در باب توحید است.

5- مباسم البشارات بالامام الحاکم بأمرالله

6- تنبیه الهادی و المهتدی که به رد عقاید مخالفان اعم از سنیان و شیعیان دوازده امامی می پردازد.

جایگاه کرمانی و اندیشه او بدان باز می گردد که وی در آثار خود و بویژه راحة العقل ضمن دفاع از عقاید اسماعیلی، می کوشد تا فلسفه اسماعیلی را به صورتی سامان یافته به تصویر کشد و نظام جهانشناختی اسماعیلی را که از فلسفه یونان اثر پذیرفته است ترسیم کند. هرچند «فاطمیان نظام جهانشناسی کرمانی را نپذیرفتند، این جهانشناسی با بعضی تغییرات و اصلاحات بعدها مورد بهره برداری دعوت طیبی در یمن قرار گرفت و بلکه جایگزین نظام قدیمتر که مبتنی بر آثار النسفی، السجستانی و ابوحاتم بود شد.»

به هر روی، کرمانی یکی از نمایندگان اسماعیلیه شرق است که بیشترین تلاش را در تدوین اندیشه اسماعیلیه بویژه در باب و سلسه مبدعات انجام داده و تحلیلی کامل را در این باره فرارو نهاده است.