آثار و اندیشه های ابو یعقوب سجستانی، یکی از اندیشوران فرقه اسماعیلیه

ابویعقوب سجستانی نام کامل او ابویعقوب اسحاق بن احمد سجزی یا سجستانی (سیستانی) است و به لقب دندان نیز خوانده شده است. ولادت او را به سال 271ق./ 884م. دانسته اند. پیشتر عقیده بر این بوده است که وی به سال 331یا332ق./943یا 944م. در محنتی که پس از آغاز فرمانروایی نوح سامانی بر اسماعیلیان گذشت همراه با استاد خود نسفی به قتل رسیده است، اما برخی جستارهای معاصر از این سخن به میان می آوردند که وی احتمالا همان داعی ابویعقوب است که در ری اقامت داشت و پس از 322ق./ 934م. جانشین ابوحاتم رازی شد. بنابر فرضیه اخیر درگذشت او پس از سال 361ق./ 971م. بوده است. سجستانی از خود آثاری برجای گذاشت که معرف اندیشه اسماعیلی است و از آن جمله باید از منابعی چون کشف المحجوب، الینابیع، تحفة المستجیبین، اثبات النبوه، الافتخار، الموازین، النصره، اسس الدعوه و تأویل الشرائع نام برد که عمدتا یا چاپ شده اند و یا از آنها نسخه هایی خطی وجود دارد. سجستانی  که از علم آموختگان نزد اسماعیلیه بوده و خود در شمار برجسته ترین اندیشوران اسماعیلیه شرق قرار دارد، در آغازین دوره حیات علمی خویش بسان استادش مخالف دیدگاههای رسمی حکومت فاطمیان مصر بود و در همین دوره کتاب النصر خود را در دفاع از استادش نسفی و در پاسخ به انتقادهای الاصلاح ابوحاتم رازی بر المحصول نسفی نوشت و شاید بعدها همین کتاب نیز سبب شد کرمانی کتابی با نام الریاض تألیف کند و در آن به مناظره میان این دو اندیشه بپردازد و بخشهایی از آن را فراروی گذارد. سجستانی در کلیات اندیشه ها و ساختار تفکر، از استاد خود نسفی پیروی کرد، با این تفاوت که بعد از بر کرسی  نشستن معز فاطمی در مصر، به جناح اسماعیلیان طرفدار و پیرو فاطمیان پیوست و از آن سو بسیاری از نظریات او نیز در دعوت فاطمی پذیرفته شد. شاید مهمترین نکته درباره سجستانی آن باشد که وی اندیشه های نسفی را که پایه نظام جهانشناسی اسماعیلیه نخستین بود، بسط و توسعه داد و افزون بر آن، این افکار و اندیشه ها را در آثار خود ثبت و تدوین کرد تا جایی که به گفته دفتری «ما عمدتا دانش خود را در باب جهانشناسی نوافلاطونی اسماعیلی، به صورتی که در دهه های اولیه عهد فاطمیان پرداخته شده است مدیون ابویعقوب السجستانی  هستیم.»

آن گونه که گذشت، اندیشه های فلسفی سجستانی به دلیل روابط فکری خوب او با حکومت معز فاطمی مورد توجه فاطمیان مصر قرار گرفت و برخی از ناموران اندیشه اسماعیلی فاطمی چون حمیدالدین کرمانی مسلک فکری سجستانی را استمرار بخشیدند.