کتاب الجمل او النصرة فی الحرب البصره

این کتاب یکی از آثار گرانقدر شیخ جلیل القدر مفید می باشد که به زبان عربی تالیف یافته است. در اینکه این کتاب از تالیفات شیخ مفید است، ظاهرا نمی توان هیچ تردیدی کرد، زیرا در فهرست نجاشی و فهرست طوسی و معالم العلمای ابن شهرآشوب نام آن آمده است.
درباره جنگ جمل که نخستین درگیری و کشتار میان دو گروه از مسلمانان است و در آن (به اختلاف روایات) پانزده تا بیست و پنج هزار از دو تن کشته شدند، کتابهای زیادی نوشته شده است. با مراجعه به فهرست ابن ندیم به راحتی می توان با یازده مؤلف آشنا شد که کتابی به نام جمل نوشته اند اما آنچه که مهم است این است که این نویسندگان گاهی تحت تأثیر اوضاع و احوال سیاسی بوده اند و بدیهی است که چیرگی سیاسی خاندان زبیر و تسلط امویان و مروانیان طی یک قرن و سپس پیروزی سیاسی - نظامی عباسیان، در نگارش این کتب و چگونگی برداشت و نتیجه گیری در باره این واقعه بی اثر نبوده است. از سوی دیگر مسئله امامت میان مسلمانان از دیدگاههای مختلف مطرح است، و طبیعی است که بررسی کنندگان جنگ جمل نیز آن را از دیدگاه خود تجزیه و تحلیل کنند. همچنین موضوع خروج و قیام بر ضد امام عادل و حاکم از نظر فرق مختلف متفاوت است. علاوه بر این قضاوت درباره امام علی (ع)، طلحه، عایشه و زبیر کار را بر مردم دشوار ساخته بود.
این شک و تردید در محیط بغداد (قرن چهارم و پنجم هجری) با توجه به رشد مکتبهای اعتزال و شیعه بیشتر مطرح بوده است. شاید به همین جهت است که شیخ مفید بر خود لازم می دیده است دربارۀ جنگ تألیفی انجام دهد تا بتواند شک و تردید را بزداید یا از آن بکاهد، در صورتی که این وظیفه را در مورد جنگ صفین احساس نمی کرده است در حالی که در جنگ جمل به سبب کشته شدن طلحه و زبیر و مطالبی که بعدها از سوی عایشه و خواهرزاده اش عبدالله بن زبیر و طرفداران عثمان مطرح می شد، دفاع از امیرالمؤمنین لازم بود. در واقع کتاب جمل شیخ مفید خط فاصل میان شیعه و معتزله در مسئله عصمت امام است و از این جهت حائز اهمیت می باشد. ضمنا در سراسر کتاب هیچ گونه شتم و ناسزا و نفرینی دیده نمی شود و مطالب در حیطۀ ادب و بحث و استدلال و مناظره علمی بیان شده است.
شیخ مفید در این کتاب به بیان اختلاف آراء فرقه های مسلمان می پردازد و رأی معتزله و حشویه و اشاعره را بررسی می کند و تسلط کامل او بر عقاید گوناگون در اینجا به خوبی آشکار می شود. اعتراضات گروههای مختلف را در مورد چگونگی بیعت با امیرالمؤمنین علی (ع) طرح کرده و پاسخ می دهد؛ طبیعی است که برخی پاسخها، پاسخ نقضی است و علل قیام مردم بر ضد عثمان و ریشه های آن را با استناد بیشتر به روایات اهل سنت بررسی کرده و شکافته است و بدون تردید برای شیعیان و عموم مسلمانان بسیاری از شک و تردیدها را زدوده است و سرانجام موضوع جنگ جمل و چگونگی آن را، با استناد به روایات سنی و شیعه و بیشتر اقوال اهل سنت بیان می کند. خود وی می نویسد: «من بیشترین استفاده را از احادیث و رجال عامه کردم و از نقل مطالب شیعه در این باره خودداری کردم و خواستم با استفاده از مطالب خودشان بطلان پاره ای از ادعاهای آنان را ثابت کنم.»

معرفی اجمالی نویسنده
محمد بن محمد نعمان بغدادی ملقب به شیخ مفید در ذیقعده سال 336 هجری قمری در ده فرسنگی بغداد متولد شد. وی استاد شیخ طوسی و سید مرتضی علم الهدی بود. فقیه و علم کلام شیعی که بیشتر در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در عصر او به اوج کمال رسید. او در مناظرات دینی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئیس فرقه معتزله بغداد و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره معروف بود.
گویند لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد. در حدود 200 اثر به او نسبت داده شده که این کتاب ها از جمله آنهاست: ارکان فی دعائم الدین، العیون و المحاسن، اصول الفقه، الکلام فی وجوه اعجاز القرآن، تاریخ الشریعه.
ابن الندیم در فن دوم از مقاله پنجم الفهرست که درباره متکلمین شیعه بحث می کند از او به عنوان "ابن المعلم" (فرزند معلم) یاد می کند و ستایش می نماید. ابوعلی جعفری که داماد مفید بوده است گفته است که مفید شبها مختصری می خوابید، باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن کریم می گذرانید. شیخ بزرگوار شیخ مفید در شب جمعه 3 رمضان سال 413 هـ.ق در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تـجـلـیـل فـراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش شیخ طوسى که خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از کثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گـریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است. هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضى علم الهدى بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد (ع) پائین پاى آن حضرت و نزدیک قبر استادش ابن قولویه مدفون گردید. می گویند سخنوران غیر شیعه که از تأثیر سخن شیخ و استحکام منطق او در دعوت به مذهب تشیع به تنگ آمده بودند با درگذشت وی آسوده شدند.

ساختاربندی کتاب:
از جمله مطالبی که شیخ در این کتاب بدانها پرداخته است به شرح زیر می باشد:
سخن در اختلاف نظر مردم درباره جنگ جمل و کشتار آن
اختلاف عقیدۀ فرقه ها
عقیدۀ معتزله
عقیدۀ خوارج
عقیدۀ شیعه
عصمت امیرالمؤمنین
حدیث منزلت
نظری درباره نصوص
جواز کشتن ناکثان
خطبه شقشقیه
عایشه علی را دشمن می دارد
زن و حجاب
خطبه عثمان
عقیده جاحظ درباره علی (ع)
فتنه جمل
ام سلمه عایشه را برحذر می دارد
نامه علی به ابوموسی اشعری
برخاستن زید و یارانش
خطبه اشتر
خطبه علی (ع) در ذوقار
عثمان بن حنیف و پیمان گسلان
شادی حفصه
خطبه عایشه در مربد
علی (ع) در بیت المال
موضع احنف بن قیس
خطبه طلحه
شروع جنگ
کشته شدن زبیر بن عوام
انگیزۀ کینه و دشمنی عایشه
فرستادن عایشه به مدینه
ابن عباس والی بصره

Sources

Keywords