کتاب العروة الوثقی فی تفسیر سورة الحمد

از آثار گرانبهای یکی از چهره های برجسته و نوابغ جهان اسلام و از فضلا و دانشمندان قرن یازدهم هجری عالم ربانی بهاء الدین عاملی است که به زبان عربی تالیف یافته است. این کتاب تفسیری است مزجی از آیات و روایت که در آن خلاصه ای از آنچه از نبی اکرم (ص) و اهل بیت و مفسران متقدم و متاخر در تفسیر رسیده است، آمده.
شیخ این تفسیر را بعد از اتمام حاشیه هایی بر انوارالتنزیل، کشاف و مجمع البیان نوشته است و امتیاز آن در این است که مفسر غایت ایجاز را در آن به کار گرفته است و در این تفسیر نکات و لطائفی را آورده است که تا زمان وی کسی آنها را در تفاسیر خود نیاورده بود. به عنوان مثال شیخ در خصوص علل التفات از غیبت به خطاب در آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین؛ تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می خواهیم.» (حمد/ 4) 14 وجه را بیان می دارد و در پاورقی می نویسد: «اجتماع هذه الوجوه الاربعه عشر فی هذه التفسیر من جمله مزایا التی امتازبها عن باقی التفاسیر.»
چنانچه بر نظر می رسد شیخ بهایی قصد تفسیر تمام قرآن را داشته است یا اینکه آن را به طور کامل تفسیر کرده است اما به دست ما نرسیده چرا که:
اولا: درآن به تفسیر سوره فاتحه اکتفا نکرده بلکه آیاتی از سوره بقره را نیز تفسیر کرده است. پس تفسیر او تنها به سوره حمد اختصاص نداشته است.
ثانیا: در اجازه ای که وی به شاگرد خود سید محمدباقر حسینی داده است از آن با عنوان «تفسیر کبیر» یاد کرده است که در مقابل تفسیر صغیرش «عین الحیاة» قرار دارد؛ حال اینکه تفسیر صغیر وی که مسمی با عین العیاة می باشد هرچند تفسیری مختصر است اما حجم و محتوای آن از عروة الوثقی بیشتر است.
مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی این کتاب را به ضمیمه "الرحله" نوشته والد شیخ بهایی شیخ حسین در سال 1380 ش چاپ کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، به دنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود.
در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقاتهایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان درگذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملامحمد صالح مازندرانی می باشند. آثار و تالیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.

ساختاربندی کتاب
ترجمة المولف
آثاره العلمیه
تفسیر سوره حمد
لفظ سوره
اسماء السوره
نزول السوره
البسمله
قراءة البسمله فی الصلاة
تفسیر آیات السوره
خاتمه: فضل سوره الفاتحه
سورة البقره
نزول السوره و عدد آیاتها
حروف المقطعة المفتتح بها السور

Sources

Keywords