فلسفه سیاسی در اسلام

فلسفه سیاسی، جزئی است از فلسفه و چون دین اسلام، دینی کامل و جامع است، و خود نظام اجتماعی ویژه ای را پی افکنده است، علمای اسلام همواره در صدد بوده اند تا نظام سیاسی اسلامی را نیز به صورتی منقح عرضه کنند. از اینجاست که در حوزه فلسفه سیاسی اسلامی چند نظام سیاسی (حکمت عملی سیاسی) پدید آمده است که به آنها اشاره می کنیم.

الف- فلسفه سیاسی فلسفی
این دستگاه بوسیله فلاسفه پی نهاده شده است، و مانند دیگر شعب فلسفه، از نحله های قدیم و از مبانی کتاب و سنت، هر دو، استفاده کرده است. بنیانگذار این حکمت سیاسی در اسلام کتابها و مقالاتی است مانند:
آراء اهل المدینه الفاضله- فارابی
السیاسات المدنیه- فارابی
التنبیه علی سبل السعاده- فارابی
سیاسیات شفا- ابن سینا
تدبیر المتوحد- ابن باجه

ب- فلسفه سیاسی کلامی
این دستگاه را متکلمان عرضه داشته اند. زیرا متکلمان اسلامی، چه شیعه و چه معتزله و چه اشاعره، همه، درباره امامت و سیاست بحثهایی مفصل کرده اند و در کتابهای کلامی خویش، نظام سیاسی خود را توضیح داده اند، از قبیل این کتابها:
الشافی فی الامامه- سید مرتضی علم الهدی
تجرید العقاید- خواجه نصیر طوسی
التمهید- قاضی ابوبکر باقلانی
الارشاد- امام الحرمین جوینی
المغنی- قاضی عبدالجبار همدانی
در واقع، فلسفه سیاسی کلامی را، در اسلام، می توانیم در شعب ذیل دسته بندی کنیم:
فلسفه سیاسی شیعه امامیه
فلسفه سیاسی شیعه زیدیه
فلسفه سیاسی شیعه اسماعیلیه
فلسفه سیاسی معتزله
فلسفه سیاسی اشاعره
فلسفه سیاسی مرجئه
فلسفه سیاسی خوارج (در شعب مختلف و ادوار و عقاید گوناگون)
مرجئه خارج از جریان کلی تسنن (معتزله و اشاعره) نیستند، لیکن به علت نظریه سیاسی خاصی که به نفع حکومت ماکیاولیست اموی داشته اند، زیر عنوان جدا از آنان یاد کردیم. چنانکه عنوان خوارج نیز، بر فرقه های گوناگونی گفته می شود دارای عقاید گوناگون، که در سده های اسلامی نخستین پیدا می شده اند، و گاه از میان خود شیعه کسانی پیدا شده و علیه ظلم خروج کرده اند و خوارج خوانده شده اند، از این جهت قید عقاید گوناگون را آوردیم. کتابهای الاحکام السطانیه نیز در رده همین مقوله از فلسفه سیاسی اسلامی جای دارند.

ج- فلسفه سیاسی فقهی
مقصود از این نظام، نظام ویژه ای است که فقهای اسلامی، در باب حکومت و سیاست، در خلال ابواب و کتب فقه -اگرچه ناقص- عرضه کرده اند. این نظام، صددرصد، مطابق با نظام سیاسی کلامی نیست. در این نیز کارهای چندی شده است، هم در متأخران فقهای اهل سنت، و هم در شیعه، میرزا محمدحسین ناینی را باید در میان فقهای متأخر شیعه -در این سده- یکی از چهره های برجسته این کتب سیاسی فقهی شمرد. نظریه او در این باب، در کتاب تنبیه الامامه، به شرح آمده است. نیز کتاب ولایت فقیه داخل همین مقوله، از فلسفه سیاسی فقهی است.

د- فلسفه سیاسی اجتماعی
یکی دیگر از شعب فلسفه سیاسی در اسلام، فلسفه سیاسی اجتماعی است. در این باره نیز در خلال آثار مسلمین، به فصول و مقالات و اظهارات چندی برمی خوریم. این آراء و نظریات، در میان کتب و تألیفات اسلامی ذکر گشته است و کمتر به تألیف مستقل در این باره توجه شده است. در متأخرین، از چهره های برجسته این شعبه از فلسفه سیاسی اسلامی، اینان را می توان یاد کرد:
رفاعه رافع الطهطاوی
سید جمال الدین اسدآبادی
سید عبدالرحمان کواکبی
شیخ محمد عبده
سید امیرعلی هندی
سید عبدالله ندیم مصری
محمد اقبال لاهوری
شیخ محمد خیابانی
سید عبدالحسین شرف الدین لبنانی
شیخ محمدحسین کاشف الغطای نجفی
افکار اینان و این مصلحان از جمله، در این کتابها آمده است:
تخلیص الابریز
العروه الوثقی
طبایع الاستبداد
تفسیر المنار
روح الاسلام
التنکیت و التبکیت
دیوان اقبال
خطابه های خیابانی
الفصول المهمه فی تألیف الامه
المثل العلیا فی الاسلام لا فی یحمدون
و خطابه های اعلامیه های امام خمینی

Sources

Keywords