ملاصدرا در هندوستان

ممکن است به نظر بعضی از ایرانیان عجیب آید که در هندوستان تا این حد علاقه به ملاصدرا وجود دارد و حتی جشن چهارصدمین سال تولد او، قبل از این که در ایران انجام گیرد، در کلکته منعقد گردد. سیدحسین نصر عنوان می کند: این امر برای حقیر نیز مورد تعجب بود تا این که عازم سفر هندوستان گردیدم و طبق دعوت دولت هند قبل از انعقاد جشن در کلکته، دو هفته از دانشگاه ها و مدارس و کتابخانه های بزرگ هند دیدار کردم و بر اثر تحقیق مختصری که در این مدت کوتاه به عمل آوردم، دلیل درجه علاقه فرهنگیان هند به صدرالمتالهین، برایم روشن شد و مسلم گردید که شهرت او در هندوستان چندان کمتر از معروفیت او در ایران نیست و حتی در حوزه های اسلامی هند، افکار او در عرض چند قرن اخیر یکه تاز میدان علوم عقلی بوده است.
از مذاکراتی که با مدرسین و علمای بسیاری از مدارس قدیمه شهرهای شمالی هند، مانند دهلی و علیگره و رامپور و لکنهو، به عمل آمد معلوم شد که در عرض سه قرن اخیر کتب ملاصدرا همواره در تمام مدارس اسلامی تدریس می شده و حتی کتاب اسفار تا حدود ده سال پیش، کتاب درسی طلاب دوره عالیه علوم معقول بوده است و فقط پس از استقلال هند چون آموختن زبان انگلیسی و هندی هر دو حتی در مدارسی که زبان عربی و فارسی متداول بوده اجباری شد و بدین جهت سطح معلومات شاگردان در رشته عربی و فارسی تنزل کرد و بعضی مدرسین نیز این بلاد را ترک گفتند، تدریس اسفار متروک شد و اکنون فقط کتاب شرح هدایة الحکمة ملاصدرا تدریس می شود.
برای نمونه، برنامه دو مدرسه که در آن حکمت صدرالمتالهین تدریس می شده، یا هنوز می شود ذکر می گردد:
نمونه اول: المدرسة العالیة در رامپور است که توسط نواب محمد فضل الله خان تاسیس گردید و در زمان گذشته از بسیاری از نقاط دوردست مانند افغانستان و پاکستان فعلی شاگردان برای تحصیل به آن جا می آمدند، لکن در عرض ده سال اخیر تا حدی از رونق افتاده است. در این مدرسه که رئیس آن اکنون محمد عبدالسلام است صد طلبه، زبان و فرهنگ فارسی و هشتاد نفر عربی می خوانند و دوره آن ده سال است. شاگردان شعبه فارسی پس از تکمیل مقدمات به خواندن متون عرفانی خصوصا مثنوی معنوی می پردازند. شاگردان عربی پس از شش سال طی مقدمات، به آموختن منطق و فلسفه و کلام و تفسیر مشغول می شوند. کتاب آن ها در منطق: رسائل خواجه نصیر، و در فلسفه: الشمس البارعة از ملامحمود الهندی و در کلام: شرح التجرید قوشچی و در تفسیر: تفسیر بیضاوی است.
تا ده سال پیش در فلسفه: کتاب شرح هدایة الحکمة و نیز اسفار ملاصدرا تدریس می شده، لکن اکنون تدریس این کتب ترک شده است.
نمونه دوم: سلطان المدارس و جامعه سلطانیه در لکنهو است که از مدارس شیعه این شهر می باشد. در این مدرسه که ریاست آن را سیدمحمد رضوی، از طلاب قدیمی نجف، به عهده دارند شاگردان در عرض سه سال اول، اردو و فارسی و اصول دین می آموزند. سپس از سال چهارم تا نهم به فرا گرفتن صرف و نحو عربی و ادب و منطق و فلسفه و فقه و علوم بلاغت می پردازند. کتب این دروس عبارت است از کبری به فارسی و شرح تهذیب و شرح شمسیه و حاشیه ملاعبدالله و سلم العلوم در منطق و شرح هدایة الحکمة از خیرآبادی در فلسفه، پس از نه سال تحصیل، دوره مدرسه سلطان المدارس پایان می یابد و طلاب به جامعه سلطانیه که دوره آن پنج سال است پذیرفته می شوند.
در جامعه سلطانیه دوره اول که مدت آن سه سال است و منتهی به اخذ مدرک «سند الافاضل» می شود، شامل درس کلام (شرح تجرید علامه و احقاق الحق قاضی نورالله شوشتری)، فقه (شرح لمعه)، اصول (قوانین محقق قمی)، منطق (شرح مطالع و شرح سلم ملاحمدالله هندی)، و فلسفه (شرح الهدایه ملاصدرا) است.
دوره دوم که منتهی به دریافت مدرک «صدر الافاضل» می شود و مدت آن دو سال است به صورت ذیل تنظیم شده است: سال اول، اصول کافی (متن)، ریاض المسائل تالیف آقا سیدعلی، شرح مختصر نافع، سال دوم، رسائل شیخ مرتضی انصاری در اصول و مکاسب او در فقه.
در این مدرسه و مدارس مشابه آن در لکهنو، شاگردان بسیاری از بلاد مختلف هند حتی کشمیر و نیز برخی ممالک آفریقایی، خصوصا سنگال و زنگبار، به تحصیل اشتغال دارند. بعضی از فارغ التحصیلان نیز پس از اتمام این دوره، برای تکمیل معلومات به مدرسه الواعظین که توسط سیدمحمد زکی و سیدابن الحسن، اداره می شود وارد می شوند و در آن جا به آموختن فن خطابه و تبلیغ می پردازند.
در دانشگاه های جدید هندوستان، مخصوصا علیگره نیز، در دروس تاریخ فلسفه و تمدن از ملاصدرا نامی به میان می آید و نفوذ او در افکار دانشمندان هندی در عرض چند قرن اخیر مورد نظر قرار می گیرد. اکثر مورخان و محققان جدید هندی اهمیت صدرالمتالهین را بیشتر در عالم منطق می دانند و متذکر می شوند که او در این فن اثری عمیق در اخلاف خود در هند باقی گذارده است. روی هم رفته باید تحقیق دقیقی در چگونگی گسترش افکار ملاصدرا و عقاید پیروان او در بلاد هند انجام گیرد، تا روشن شود به چه دلیل آخوند ملاصدرا امروزه بیشتر به عنوان یک منطقی در آن دیار معرفی می شود. در حالیکه اهمیت واقعی او در حکمت الهی است.
در هند از تمام نوشته های صدر المتالهین هیچ یک به اندازه شرح هدایة الحکمة شهرت نیافت. معروفیت این شرح که شامل یک دوره کامل حکمت است، تا حدی است که نام آن به مولف تبدیل شده و به اسم صدرا معروف گردیده است. هرگاه نام صدرا برده می شود مقصود صدرالدین شیرازی نیست، بلکه همان شرح هدایه است. حواشی متعددی نیز برای شرح نوشته شده است که نسخ آن در کتابخانه های مختلف موجود است. در کتابخانه های رضا در رامپور و خدابخش در پتنه، که در کتابخانه اولی قریب 6000 جلد کتاب فارسی و 5000 کتاب عربی خطی و در دومی 4000 جلد فارسی و 4500 جلد عربی وجود دارد، حواشی زیر بر شرح الهدایة مشاهده شد:
کتابخانه رضا: الحاشیة علی شرح هدایة الحکمة للشیرازی به قلم المولی محمد امجدبن فیض الله الصدیقی القنوجی (و: 1140 هـ ).
کتابخانه خدابخش: الحاشیه علی الصدرا به قلم ملانظام الدین بن قطب الدین السهالوی (و: 1161 هـ) شماره 2371. الحاشیة علی الصدرا به قلم ملاحسن بن قاضی غلام مصطفی اللکنهوی (و: 1198 هـ) شماره 2372.
الحاشیة علی الصدرا علی مباحث الفن الاول من شرح الصدرا الشیرازی للهدایة الاثیریة به قلم مولی محمد اعلم بن محمد الشاکر السندیلی، که از شاگردان کمال الدین السهالوی بوده و در سال 1250 هـ در گذشته است، شماره 2375.
الحاشیة علی الصدرا به قلم عمادالدین العثمانی البکنی از علمای مشهور قرن سیزدهم.
الحاشیة علی الصدرا به قلم عبدالعلی بن محمد نظام الدین بحرالعلوم، عالم شهیر قرن سیزدهم (حاشیه در سال 1242 هـ اتمام یافته است) شماره 2376.
دو حاشیه دیگر در کتب فهرست نشده کتابخانه وجود داشت که خصایص آن روشن نبود. علاوه بر نسخ فوق الذکر شرح الهدایة و حواشی بر آن، نسخ کتب دیگر ملاصدرا نیز در این کتابخانه ها یافت می شود، که بعضی از آن ها از هر حیث مورد توجه است.
رسائل و کتب آخوند در کتابخانه رضا عبارت است از: رسالة فی تحقیق التصور و التصدیق، رسالة فی الفوائد، الحاشیة علی کتاب الشفاء، شرح هدایة الحکیم، الاسفار الاربعه، الرسالة فی اتصاف الماهیة بالوجود، رسالة فی تحقیق معنی التشخیص، تفسیر آیة الکرسی، شرح الکافی، الشواهد الربوبیة، المبدا و المعاد، اسرارالآیات، الحکمة العرشیة، رسالة فی اجویة الاسئلة، رسالة فی الکفر و الایمان، رسالة فی اثبات الباری، رسالة فی القضاء و القدر، رسالة فی الوجود، رسالة فی المعاد.
بعضی از این کتب بسیار کمیاب است و نسخ معتبر آن در ایران نایاب می باشد و دو کتاب از آن ها نیز در فهرست نوشته های ملاصدرا که توسط آقای دانش پژوه (در یادنامه ملاصدرا) تهیه شده ذکر نشده است. بدین دلیل آغاز و انجام آن دو را ذکر می کنیم.
1- رسالة فی الکفر و الایمان لصدرالدین محمد الشیرازی. این رساله موجز در چهار فصل است و به روش بقیه کتب آخوند نگاشته شده است. گرچه بر عکس سعه نظری که ملاصدرا در کتب دیگر از خود نشان می دهد در این کتاب در فصل اول، هر که را که به رسول اکرم (ص) اعتقاد نداشته باشد کافر می نامد حتی یهودیان و مسیحیان را. آغاز: «بسم الله الرحمن الرحیم. فصل: لعلک تشتهی و ان تعرف حدالکفر بعدان تناقض عندک حدود اصناف المقادین.» انجام: «و من ینتهی الی هذا الحد من الجهل فقد انخلع عن غریزة العقل تمت الرسالة بعون الله خاتم الرسالة 1241.»
2- رسالة فی اثبات الباری، آغاز: «بسم الله الرحمن الرحیم - الله لا اله الا هو، له الاسماء الحسنی، منه الابتداء و به البقاء و الیه الرجوع... و قد جعلها جامعة و هو الفقیر الحقیر الشهیر بصدرالحسینی الشیرازی.» انجام: «و ذلک النقص هو التوحید و مایکون فی نفس الامر من غیر تعقل النقص هوالوحدة تمت الرسالة وقت الفناء.»
علاوه بر این کتب، رسائل بسیار دیگری نیز در حکمت و عرفان در کتابخانه رضا در رامپور موجود است، مخصوصا برخی نوشته های کمیاب شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی.
در کتابخانه رامپور نسخی نیز از شرح هدایة الحکمة، المبدا و المعاد، الحاشیة علی شرح حکمة الاشراق، و از کتبی که فهرست آن ها چاپ نشده است شرح هدایة الحکمة، دو نسخه از اسفار و حاشیه بر شرح تجرید موجود است. کتاب اخیر مخصوصا مورد توجه است، از آن جا که نسخ آن کمیاب است و برخی آن را از آثار مشکوک ملاصدرا شمرده اند.
در کتابخانه انجمن شاهی آسیایی در بنگال نیز رساله ای به زبان فارسی از ملاصدرا موجود است که به احتمال قوی همان رساله سه اصل است. چون در وقت کوتاهی که این جانب در کلکته بود، این نسخه در دسترس متصدیان کتابخانه نبود، مطالعه آن حاصل نشد، و نمی توان درباره هویت آن نظر داد.
البته کتابخانه های دیگری نیز در هند وجود دارد، مانند کتابخانه دانشگاه لکنهو و پنته و حیدرآباد که نسخ متعددی از کتب ملاصدرا را در خزاین خود، تا به امروز حفظ کرده است. فقط پس از مطالعه و تحقیق کامل در کلیه این کتابخانه ها و پژوهش در آثار موجود ملاصدرا در هند و نیز نوشته های پیروان مکتب او در آن دیار، می توان حد نفوذ فکری و سلطه معنوی او را در هندوستان روشن ساخت و یکی از مهم ترین جنبه های تجلی و افاضه تمدن ایرانی در حکمت اسلامی را که مرکز آن در قرون گذشته در ایران بوده است در هندوستان آشکار کرد.

Sources

Keywords