حوض کوثر

خدا به فرستاده خود کوثر را بخشید که خیری بزرگ است و آن را رحمتی اهدا شده به همه جهانیان و وسیله رسیدن برکات خدا به مؤمنان قرار داد. «إنا أعطیناک الکوثر؛ ما به تو کوثر [= خیر و برکت فراوان] عطا کردیم.» (کوثر/ 1)
در تفسیر کوثر معانی فراوانی گفته شده است؛ از جمله:
1 نهری است در بهشت. ابن عباس گفته است: وقتی این آیه نازل شد پیامبر (ص) بر منبر آن را بر مردم تلاوت کرد. چون فرود آمد گفتند: یا رسول الله کوثر چیست که خداوند به شما عطا فرموده است؟ فرمود: نهری است در بهشت از شیر سفیدتر و از قدح پایدارتر. دو طرف این نهر قبه هایی از در و یاقوت است. پرندگان سبز وارد این نهر می گردند.... امام صادق (ع) نیز فرمود: کوثر نهری است در بهشت که خداوند به پیامبر در عوض فرزندش (ابراهیم) عطا فرمود.
2 کوثر عبارت است از حوض پیامبر (ص) که در روز قیامت افراد فراوانی اطراف آن گرد می آیند. پیامبر فرمود: کوثر نهری است که خداوند به من وعده فرمود و دارای خیر کثیر است. حوضی است که امت من در روز قیامت بر آن وارد می شوند. ظرف های آن (که تشنگان را سیراب می کند) به عدد ستارگان آسمان است.
3 کوثر همان خیر کثیر است.
4 کوثر همان نبوت و کتاب (قرآن) است.
5 کوثر عبارت است از اصحاب و شیعیان فراوان.
6 کوثر فراوانی نسل و فرزندان است؛ چنان که نسل پیامبر (ص) در ذریه ی او از فرزندان فاطمه (ع) بی شمار پدیده آمده و تا روز قیامت ادامه دارد.
7 کوثر همان شفاعت است؛ چنان که از امام صادق (ع) روایت شده است.
8- تیسیر قرآن و تخفیف شرایع و احکام است.
9- اسلام است.
10- توحید است.
11- علم و حکمت است.
12- فضائل رسول خدا (ص) است.
13- مقام محمود است.
14- نور قلب شریف رسول خدا (ص) است. و از این قبیل اقوالی دیگر که به طوری که از بعضی از مفسرین نقل شده بالغ بر بیست و شش قول است.
ابن مردویه از انس نقل کرده است که گفت: «بر رسول الله(ص) داخل شدم و به من گفت: «به من کوثر داده شد» و من گفتم: یا رسول الله! کوثر چیست؟ گفت: «نهری است در بهشت که پهنا و درازای آن به اندازه فاصله میان خاور و باختر است، و هر کس از آن بنوشد تشنه نخواهد شد، و هر که از آن وضو بسازد هرگز کثیف نمی شود، از آن کسی که پیمان مرا شکسته یا یکی از اهل بیت مرا کشته باشد، نخواهد چشید.»
به همین سبب فخر رازی از این گفته یاد کرده و با آوردن بعضی از شواهد به تأیید آن پرداخته است. وی گوید: قول سوم این است که مقصود از کوثر اولاد او است، از آن روی که این سوره در نکوهش عیب گیران بر او به این که ابتر و بی پسر است آمد، پس معنی آن می شود که: خدا به او نسلی می بخشد که با گذشت زمان باقی می مانند، و در نظر بیاورید که چه اندازه از اهل بیت او به قتل رسیدند و هنوز جهان آکنده از ایشان است، در صورتی که از بنی امیه کسی که مورد اعتنا باشد بر جای نمانده است، و به آن توجه داشته باشید که چه اندازه از علما همچون باقر و صادق و کاظم و رضا (ع) و نفس زکیه و امثال ایشان در میان اهل بیت وجود پیدا کرده است.
این پرسش باقی می ماند که: آیا کوثر در قیامت حوض بزرگی در آستانه بهشت است یا نهر بزرگی در سراسر آن؟ شاید کوثر نهری باشد که در آستانه بهشت ظاهر می شود و در حوضی بزرگ می ریزد.
انس گوید: رسول خدا (ص) روزی در وقتی که میان ما بود چرت و خواب مختصری کرده سپس خندان سر مبارک خود را بلند کرد، پس گفتم چه چیز شما را خندانید ای رسول خدا (ص) فرمود، الآن بر من نازل شده سوره ای پس سوره کوثر را خوانده سپس فرمود، آیا می دانید کوثر چیست؟ گفتیم خدا و رسول او دانا هستند، فرمود آن نهریست که خدا آن را به من وعده داده و دارای خیر فراوان است، آن حوض من است، روز قیامت امت من بر آن وارد می شوند، ظروف آن عدد ستارگان آسمان است پس جماعتی از ایشان مضطرب و پریشان و سرنگون به آتش می شوند، پس می گویم پروردگار من ایشان از امت منند، پس گفته می شود تو نمی دانی که اینها بعد از تو چه کردند، این روایت را مسلم بن حجاج قشیری در کتاب صحیح خود روایت نموده است.
طبرسی ذیل آیه یاد شده پس از نقل اقوال مزبور می نویسد: در کوثر احتمال همه مصادیق یاد شده می رود؛ زیرا خداوند سبحان خیر کثیر در دنیا به پیامبر عطا فرمود و در آخرت نیز وعده داد. پس می توان همه اقوال یاد شده را تفصیل این جمله "خیر کثیر فی الدارین" دانست.
به نقل امیرالمؤمنین (ع) پیامبر (ص) فرمود: هر کس به حوض من ایمان نیاورد، حق تعالی او را بر حوض وارد نکند: "من لم یؤمن بحوضی فلا أورده الله حوضی".
ابن عباس گوید: چون آیه ی "إنا أعطیناک الکوثر" نازل شد و پیامبر (ص) آن را برای مردم تلاوت کرد، علی بن ابی طالب (ع) عرض کرد: یا رسول الله اوصاف کوثر چیست؟ پیامبر فرمود: کوثر نهری است که از زیر عرش خداوند روان است، آب آن از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر و از کره نرم تر است، ریگ های آن زبرجد، یاقوت و مرجان است، گیاهش زعفران و خاک آن مشک خوشبوست، پایه های [جوشش گاه] آن زیر عرش خدای متعال است. پیامبر (ص) سپس دست به پهلوی علی (ع) زد و فرمود: همانا این نهر از من و تو و دوستداران تو بعد از من است.
امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: من و رسول خدا (ص) و عترت او بر حوض قرار داریم و هر کس ما را بخواهد باید گفتار ما را سرمشق گرفته و به کردار ما عمل کند؛ زیرا هر اهل بیتی نجیبی دارد و شفاعت از آن ماست و دوستداران ما نیز حق شفاعت دارند. بنابراین، برای ملاقات ما کنار حوض بشتابید و سبقت گیرید، همانا ما دشمنانمان را از حوض منع می کنیم و دوستان را از آب کوثر سیراب خواهیم ساخت. هر کس یک جرعه از آن بیاشامد هرگز تشنه نشود، حوض ما دارای دو آبراه است که از بهشت آبگیر می شود: یکی از چشمه "تسنیم" و دیگری از "معین". کناره های آن را زعفران پوشانده و ریگ های آن لؤلؤ و یاقوت است، این است حوض کوثر.
الکوثر، چون به معنای منبع و ماده جوشان و افزاینده است و قرینه ای برای تحدید آن در ظاهر آیه نیست، هر چیزی را شامل می شود که از روح مخاطب گرامی سرچشمه گرفته. و شاید به قرینه عهد و خطاب، همان سرچشمه فیاض وحی و نبوت باشد که دیگر خیرات از موارد و آثار آن است. و آنچه مفسرین ذکر کرده اند (از قرآن، حکمت و علم، کثرت ذریه، علماء امت، کثرت پیروان، شفاعت) همین بیان آثار و موارد وحی و نبوت است که پیش از اینها به آن حضرت داده شده و فعل ماضی اعطینا، نیز دلالت بر همین دارد، قرآن از آثار همین کوثر وحی و استعداد آن است و خود کوثری است که از آیات آن علم و معرفت می جوشد و هر طالبی را به اندازه ظرفیتش سیراب می گرداند، و تلاوت آیاتش اذهان و نفوس را از اوهام باطل و عادات و اخلاق پست پاک می سازد و سرچشمه حکمت را از درون فطرتها جاری می نماید: «یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة؛ كتاب و حكمت به آنان بياموزد، قطعاً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.» (آل عمران/ 164) این کتاب و حکمت که مورد اشاره آیه است و از سرچشمه تعلیم قرآن مایه می گیرد، خود سرچشمه جوشان و خیر کثیری است که به همه جوانب زندگی جاری می شود: «و من یؤت الحکمة فقد أوتی خیرا کثیرا؛ و به هر كس حكمت داده شود، به يقين، خيرى فراوان داده شده است.» (بقره/ 269)
کتاب و حکمتی که قرآن پس از تزکیه تعلیم می دهد، چشم عقل فطری را به مبادی و نهایت جهان و طریق سلوک انسان و رازها و ریشه های آفرینش و اصول احکام باز می نماید. قرآن با این طریق تعلیم، حس تحقیق و دریافت را در اذهان مردمان مستعد بیدار کرد و علوم و عقاید و اوهام جامد آنها را در هم شکست، و به سرچشمه معارف و ایمان پاک هدایتشان نمود و در این اذهان سرچشمه هایی گشود. مظهر دیگر و مثل کامل این کوثر، گفتار و رفتار و روش و اخلاق آن حضرت بود که برای همیشه سرچشمه ایمان و معرفت و حکمت و طریق زندگی و ابدیت است.
همین کوثر، از مجرای توارث و خون و تربیت خاصی در وجود امامان و ذریه پاکش جریان یافت و موجب تکثیر نسل او و هدایت خلق گردید. چنان که از یگانه دختر اطهرش (با آن همه دشمنی ها و کشتارها) فرزندانی با ایمان و غیور پدید آمدند و برای هدایت و نجات خلق به هر سو پراکنده و افزوده شدند و منشأ فیض و هدایت خلق در هر زمان گردیدند. و همچنین هر یک از علمای اسلام که وارث معارف قرآن و پیوسته بروح محمدی (ص) و وحی او می باشند فرزندان روحی آن حضرت و شعبه ای از نهر کوثرند و لا یزال سرچشمه اصول و فروع اسلام از افکارشان منفجر شده به سوی فراگیرندگان جاری می شود، چه مردم زمان آنها را بشناسند یا نشناسند. و چون این سرچشمه ها متصل به منبع فیاض وحی و دارای اصول روشن و فطری می باشد، همواره فطرتها و وجدانهای پاک آنها را می پذیرد و با فقد تبلیغ منظم و مجهز و با همه مشکلات و موانع، پیروان این آئین افزایش می یابند.
هدف نهایی امامت و رهبری آن نیز گذراندن مسلمانان از مشکلات عادی زندگی و رساندن به سرچشمه کوثر می باشد. حقیقت شفاعت در آخرت نیز نمودار همین کوثر و پیوستگی به آن است. اوصافی که در روایات از طرق مختلف، درباره حوض یا نهر کوثر شده، تمثیل و اشاراتی است از همین سرچشمه وحی و نبوت: «عن النبی: ما فی الجنة بستان الا و فیه من الکوثر نهر جاری؛ در بهشت بوستانی نیست مگر آنکه در آن از کوثر نهری جاری است.» نهر کوثر چنان که در بعضی روایات آمده، از زیر عرش جریان دارد و مبدء و نهایت آن بی پایان و نامحدود است. و هر کس به اندازه ظرفیت ذهن صاف و پاکش از آن دریافت و بهره ای دارد (شاید جمله اوانیه من فضة اشاره به این گونه ظرفیت یا نموداری از آن باشد) و چون معارف و علوم بشری نیست که سرچشمه اش سطحی و پایان پذیر و دریافتش محدود و آلوده به شهوات و اوهام و ناگوار در ذوقها باشد. چون منبع کوثر از زیر عرش فرمانفرمایی پروردگار است و به صورت وحی جریان دارد، خروشان و پاک کننده و درهم شکننده و بالا برنده و گسترش یابنده و سازنده است و در هر جهت و هر ظرفی و پدیده ای مظهری دارد، برای ظرفیتهای قابل، خرمی و تحرک و کمال و نیرومندی و خوشی می آورد و برای ظرفیتهای ناقابل تباهی و افسردگی و زوال در بردارد. اینگونه آثار و نمودارها از مراتب و مجاری وحی رخ می نماید، گرچه سرچشمه و کوثر آن از نظرهایی پنهان باشد چه غریزی و محدود مانند وحی زنبور عسل باشد، یا عالی و عقلی چون وحی پیمبری. از همین جهت که کوثر، اصل و منبع و مظاهری دارد، مطلق آمده: إنا أعطیناک الکوثر...

ساقی کوثر
1 پیامبر اکرم (ص) فرمود: «یا علی أنت اخی و وزیری وصاحب لوائی فی الدنیا والاخرة، وأنت صاحب حوضی، من أحبک أحبنی ومن أبغضک أبغضنی؛ یا علی تو برادر، وزیر و پرچمدار من در دنیا و آخرت هستی، تو صاحب حوض من هستی، آن کس که تو را دوست دارد مرا دوست داشته و هر کس با تو دشمنی ورزد با من دشمنی ورزیده است.»
2 عبدالله بن عمر گوید: پیامبر اکرم (ص) برای ما این چنین حدیث فرمود: وقتی در روز قیامت خداوند اولین و آخرین را گردآورد ندا دهنده ای که دور و نزدیک صدایش را می شنوند گوید: علی بن ابی طالب (ع) کجاست، علی مرتضی کجاست. در این حال علی (ع) را می آورند و حساب آسانی از او به عمل می آورند و دو حله سبز به او می پوشانند و از درخت طوبا عصایی به او می دهند و به او گفته می شود بر سر حوض بایست و هر که را خواهی سیراب و هر که را خواهی ممنوع کن.
3 ابن عباس گوید پیامبر اسلام (ص) فرمود: من سید پیامبران و رسولان و برتر از فرشتگان مقرب هستم، اوصیای من سید اوصیای پیامبران و مرسلانند و ذریه ی من از ذریه ی پیامبران و رسولان برترند، اصحاب من، آنان که راه مرا می پویند از اصحاب پیامبران و مرسلان برترند، دختر من فاطمه سیده ی زنان جهانیان است، همسران پاک من مادران مؤمنان و امت من بهترین امت از مردمند، من بیشترین پیرو را در روز قیامت دارم و برای من حوضی است که عرض آن مابین بصری و صنعاء است. آبخوری های آن به عدد ستارگان آسمان است، جانشین و خلیفه ی من بر حوض، همان خلیفه ام در دنیاست. گفتند: یا رسول الله آن خلیفه کیست؟ فرمود: "إمام المسلمین وأمیرالمؤمنین ومولاهم بعدی علی بن أبی طالب". او دوستانش را از آب کوثر می نوشاند و دشمنانش را ممنوع می گرداند... سپس فرمود: «من أحب علیا وأطاعه فی دار الدنیا ورد علی حوضی غدا وکان معی فی درجتی فی الجنة، ومن أبغض علیا فی دار الدنیا وعصاه لم أره ولم یرنی یوم القیامة؛ کسی که علی را دوست دارد و در دنیا از او فرمانبرداری کند فردای قیامت کنار حوض کوثر بر من وارد می شود و همراه و هم درجه من در بهشت خواهد بود و کسی که علی (ع) را در دنیا دشمن دارد و نافرمانی کند او را، در روز قیامت مرا نخواهد دید و من هم او را نخواهم دید.»
مرحوم صدوق که پایه ی اعتقاداتش بر متن روایات قرار دارد گوید: اعتقاد ما درباره ی حوض این است که حوض حق است. عرض آن به اندازه مابین "ایله و صنعاء" است. و آن حوض پیامبر (ص) است و دارای ابریق های بی شمار همچون ستارگان آسمان است. والی این حوض در روز قیامت علی بن ابی طالب (ع) است که دوستانش را از آب آن سیراب و دشمنانش را ممنوع می سازد. هر کس جرعه ای از این آب بیاشامد هیچ گاه تشنه نشود. البته آب و شراب بهشت به گونه ای است که نوشنده را از طعام نیز سیر می سازد.
مرحوم فیض می گوید: آنچه به ذهن خطور می کند این است که مثال کوثر در دنیا همان علم و حکمت و مثال ظرف های آن دانشمندان امتند. از این رو به خیر فراوان تفسیر شده است؛ زیرا خدای عزوجل می فرماید: «و من یؤت الحکمة فقد أوتی خیرا کثیرا» (بقره/ 269) این تفسیر را، سخن پاره ای از دانشمندان عامه از امام صادق (ع) در تأویل این آیه تأیید می کند؛ زیرا فرمود: ما به تو در دلت نوری عطا کردیم که تو را به من (خدا) دلالت و از ماسوای من قطع کند: "إنا أعطیناک نورا فی قلبک دلک علی وقطعک عما سوای". این دانشمند اهل سنت چنین ادامه داده است: این سخن امام صادق (ع) یک نحو اشاره ای است از نوع اشارات صوفیه و تفسیر آیه نیست.
فیض کاشانی در پاسخ می گوید: کسی که جام علم از پژوهشگاه تحقیق بیاشامد می داند که این اشاره امام صادق (ع) محققا به تفسیر باز می گردد (نه به اشارات صوفیانه) و هر دو به حسب معنا یکی است؛ چنان که مکرر فهمیدی که برای هر حقیقت در هر جایگاه صورت و مثالی است مخصوص، گرچه معنا یکی باشد. بنابراین، مثال کوثر اخروی همین نور علم است که در دل ها می تابد و انسان را از ماسوای خداوند قطع و تنها به او متصل می سازد. غرض آن که، بنابر مبنای دقیق که الفاظ برای ارواح معانی و اهداف آنها وضع شده، نه برای مصادیق خاص و افراد مخصوص، همه عناوین یاد شده می تواند مصادیق کوثر باشد.