ابوعلی جبائی

ابوعلی محمدبن الوهاب بن سلام معروف به جبائی، متکلم مشهور معتزلی قرن سوم، در سال 235 هـ ق در جباء شهری در ساحل شمالی رودخانه کارون در خوزستان به دنیا آمد. نسبش به عثمان بن عفان می رسد. قبل از سال 254 ق به بصره رفت. علم کلام را از رئیس معتزله ابویعقوب یوسف بن عبدالله شحام آموخت. ابوعلی دیگر متکلمان معاصرش را ملاقات و دیدار کرد و بین سالهای (257-259) بصره را ترک کرد و عازم بغداد شد. او رئیس گروه معتزله بصره و بغداد شده بود. از دوران زندگیش در بغداد اطلاعی در دست نیست. او قبل از سالهای 277 ق از بغداد به (عسکر مکرم) خوزستان رفت و تا آخر عمر آنجا ماند.
ابوعلی چندین سفر به شهرهای همجوار کرد و جلساتی در آنجا برگزار و امور مالی را سامان داد و ظاهرا در خلال همین سفرها در اهواز با ابوالقاسم حارث بن علی وراق دیدار و مناظره کرد. در زمان «الموفق بالله» فرزند متوکل خلیفه عباسی، خوزستان مرکز فعالیت های علمی و عقلی شده بود و تمام نخبگان از بصره و بغداد و سامرا به خوزستان پناه آوردند، جبائی در مسجدی در (عسکر مکرم) جلسات عمومی ترتیب داد و برای شاگردان خصوصی اش حلقه های درس جداگانه تشکیل داد. ابوعلی جبائی، در علم کلام، استاد ابوالحسن اشعری بود. روزی که با همدیگر مناظره ای کردند، اشعری جبائی را محکوم کرد و به عنوان اعتراض به او، اشعری مجلس را ترک کرد و بعد از آن، از مذهب جبائی جدا شد. ابوعلی دو فرزند داشت، یکی ابوهاشم که بعد از مرگ پدرش، ریاست معتزله را بر عهده گرفت و دیگری دختری که در آراء معتزله تبحر داشت و این مکتب را در بین زنان ترویج می کرد. او در سال 303 هـ ق در سن 68 سالگی درگذشت و در جباء دفن شد.

تألیفات و آثار:
از تألیفات متعددی که او داشته، چیزی باقی نمانده است. گفته اند که هفتاد هزار عنوان کتاب و 150000 برگ، یعنی سیصد هزار صفحه را به طور کامل املاء کرده است. چهل هزار برگ آن با مباحث کلامی مرتبط است. بیشترین اطلاعات درباره تألیفات او در کتابهای متأخر به ویژه نوشته های معتزلیان یافت می شود. از این نوشته ها پیداست که آثار او بر 3 نوع بوده است.
آثار مستقل او که شناخته شده عبارتند از:
1- الاجتهاد
2- الاراده
3- الاسماء و الصفات
4- الاصلح (مشهور است بلخی ردیه ای بر این کتاب با عنوان کتاب النهایة فی الاصلح علی ابن علی نوشته است)
5- الاصول (اشعری ردیه ای بر آن نوشت).
6- الامامه
7- الامر بالمعروف
8- الانسان
9- النفی و الاثبات
10- الخاطر
11- الاکفار والتفسیق و دهها کتاب دیگر.
جبائی تفسیری نیز بر قرآن نوشت که ظاهرا در کنار تفاسیر بزرگان، یکی از مهم ترین تفسیر معتزله بود. از حیث جامعیت بی نظیر بود و بیش از صد جزء و به معنایی صد جلد بود. گزیده هایی از این تفسیر را می توان در آثار مفسران بعدی و در کتابهای التبیان ابوجعفر طوسی، مجمع البیان ابوعلی طبرسی، تفسیر کبیر فخرالدین رازی و بزرگان دیگر پیدا کرد. ابوعلی یکی از تألیفاتش، کتاب پاسخ به پرسش های دخترش است. سیدبن طاووس فرموده: که جبائی در زبان عربی بسیار ضعیف و کم مایه بود، اشعری هم گفته که زبان عربی، زبان مادری او نبوده و او قرآن را به زبان محلی جباء تفسیر کرده است. ابوعلی در بیشتر موارد، آراء حنفیان را برگزید ولی نظرات شافعیان و مالکیان را بر آن ترجیح داده است.
و همچنین ردیه های زیادی تألیف کرده از آن جمله:
1- ردیه بر ابی الحسین خیاط
2- ردیه بر ابی الهذیل
3- ردیه بر اشعری
4- ردیه بر منجمین
5- ردیه بر نصاری
6- ردیه بر نظام و معمر فی الطبایع
7- ردیه بر یکی از آثار ابن راوندی و چندین ردیه دیگر. برای اطلاع بیشتر به دانشنامه جهان اسلام مراجعه شود.

شاگردان ابوعلی:
1- ابوهاشم، فرزندش بود که البته برخی مسائل اصولی با او اختلاف داشت.
2- ابوالحسن اشعری
3- عبدالله بن عباس رامهرمزی
4- ابوعلی سعیدبن محمد باهلی
5- ابوالقاسم علی تنوخی
6- ابوالقاسم حارث وراق
7- ابوالفضل کشی
8- ابوالفضل فجندی
9- ابوبکربن حرب تستری
10- ابوالحسن اسفراینی و عده زیادی دیگر.