مشاهیر و اندیشوران شیعه دوازده امامی

در جهان اندیشه شیعی به دلیل گستردگی و دیرینه فراوان این مکتب شخصیتهای بزرگ فراوانی درخشیده اند و البته به این اندیشه نیز کمال و توسعه بخشیده اند، چونانکه به اختصار نمی توان از همه آنان حتی نام برد. این ناموران در عرصه دانشهای گوناگون اسلامی از علوم قرآن و حدیث گرفته تا ادب و تاریخ، و از فلسفه گرفته تا طب و ریاضیات به تلاشهای گسترده ای دست یازیده و از رهگذر این تلاش بر گنجینه دانش اسلامی به طور عام و دانش شیعی به طور خاص افزوده اند و دستامد این تلاش رساله، کتابها و مصنفانی شده که بخشی از آنها در گذر روزگاران به کام نابودی رفته و بخشی نیز به دست ما رسیده است. چنان که محسن امین عاملی می نویسد: نخستین ناموران اندیشه شیعه را – برخلاف آنچه در گزارش عمومی منابع فرقه شناختی دیده می شود – باید در دوره صحابه جست و هسته این اندیشه را باید به شمار اندکی از یاران پیامبر صلی الله علیه وآله برگرداند که به علی علیه السلام و خاندان او تمایل داشتند. این گروه اندک در دوره تابعین و روزگاران پسین نیز همفکران فراوانی یافتند و بدین سان اندیشه شیعه را پیش بردند و به ما رساندند. صرفنظر از این مسأله که پیدایی اندیشه کلامی شیعه و شکل گیری فرقه ای به این نام با همه عناصر و مشخصه های لازم برای یک فرقه در اصطلاح کلامی از چه زمانی رخ نموده، در گزارش منابع شیعی از نخستین ادوار تاریخ اسلام به کسانی برمی خوریم که «شیعه» یا دارای گرایش «شیعی» بوده اند، چنان که البته در دوره های پسین کسانی را می یابیم که پرچمدار اندیشه کلامی شیعه یا گردآورندگان میراث حدیثی شیعه اند.

مشاهیر اندیشه شیعی

محسن امین عاملی در بررسی مشاهیر شیعه بخشی را به ناموران اندیشه کلامی شیعه در قالب ادوار مختلف تاریخی اختصاص می دهد و در آن به شرح زیر از ناموران اندیشه شیعی یاد می کند:

دوره صحابه: از دیدگاه عاملی در این دوره و البته برای همه ادوار می توان از علی بن ابی طالب علیه السلام نام برد که پایه گذار علم کلام استدلال و احتجاج است. همچنین، در این دوره می توان از دوازده تن از صحابه یاد کرد که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله خواهان خلافت برای علی علیه السلام شدند. این گروه عبارت بودند از: خالد بن سعید بن عاص اموی، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، عمار بن یاسر، بریده اسلمی – همه از مهاجرین- ابوالهیثم بن تیهان، سهل بن حنیف، عثمان بن حنیف، خزیمه بن ثابت، ابی بن کعب و ابوایوب انصاری از انصار. افزون بر این گروه، از کسانی چون قیس بن سعد بن عباده، احنف بن قیس، ابوطفیل عامربن وائله و صعصعة بن صوحان به عنوان طرفداران خلافت علی علیه السلام، همچنین از کسانی چون حضرت زهرا علیهما السلام، و حضرت امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و ام سلمه به عنوان کسانی که از حقوق اهل بیت دفاع کردند، و سرانجام از افرادی چون عبدالله بن عباس که علی علیه السلام را یاری رساندند نام برده می شود.

دوره تابعین و سده اول هجرت: محسن امین عاملی در این دوره از امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب و ام کلثوم دختر امام حسین علیه السلام و نیز از مسلم بن عقیل به عنوان کسانی که مناظره ها و احتجاجهایی در دفاع از شیعه داشته اند نام برده است.

دوره تابعین، تابعین و سده دوم هجرت: سه تن از امامان بزرگوار شیعه یعنی امام باقر علیه السلام، امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام در این دوره قرار می گیرند که از این میان دو تن از آن بزرگواران یعنی امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام شرایط مساعدتری برای گستراندن اندیشه شیعی داشتند و شاگردان نام آوری پرورانده اند. در این دوره، همچنین می توان از کسانی چون کمیت بن زید اسدی، عبدالرحمن بن احمد بن جبرویه عسکری، زراره بن اعین، عیسی بن روضه، قیس بن ماضر، ابوجعفرمحمد بن علی بن نعمان احول مشهور به مومن طاق، حمران بن اعین، هشام بن سالم جوالیقی، ابواسحاق ابراهیم بن سلیمان بن ابی داحه مزنی، هشام بن حکم، فضال بن حسن بن فضال، ابو جعفر محمد بن خلیل سکاک شاگرد هشام بن حکم، علی بن اسماعیل بن شعیب بن میثم تمار، ابومالک ضحاک حضرمی، اسماعیل بن محمد مشهور به سید حمیری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن مملک اصفهانی و همچنین کسانی از خاندان نوبختی که در این سده و عمدتا سده سوم در نشر اندیشه شیعی تلاش گسترده ای داشتند نام برد، از این خاندان ابوالفضل بن نوبخت در سده دوم درگذشته است.

سده سوم هجرت: در این سده از سه تن از امامان بزرگوار شیعه یعنی امام رضا علیه السلام، امام جواد علیه السلام، امام هادی علیه السلام یاد می شود که مناظره هایی با مخالفان داشته اند. همچنین در این دوره به طور مشخص باید از برخی از بزرگان نوبختی یاد کرد که در این سده و همچنین در سده چهارم می زیستند. اسحاق بن ابی سهل نوبخت و فرزند او یعقوب از آن جمله اند که در سده سوم درگذشتند. همچنین در این دوره می توان از کسانی چون ابومحمد بن عبدالله بن محمد حجال (اوائل سده سوم)، قاسم بن یوسف کاتب ( اوائل سده سوم)، ابو عثمان بکربن محمد مازنی نحوی(د.248ق.) فضل بن شاذان نیشابوری (د. 260ق.)، محمد بن ابی اسحاق، ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی (د. 283ق.) نام برد.

سده چهارم: در این سده کسانی دیگر از خاندان نوبختی پا به عرصه نهادند که ابو محمد حسن بن موسی نوبختی ( د.310ق.)، ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق  بن ابی سهل نوبختی( د.311ق.)، برادر او ابوجعفر محمد بن علی بن اسحاق نوبختی و ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق بن ابی سهل صاحب کتاب الیاقوت ( نیمه سده چهارم) از آن جمله اند. همچنین در این سده باید از مشاهیری چون ابومحمد یحیی بن حسین علوی نیشابوری(د. 305ق.)، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قبه رازی، ابوالحسین محمد بن بشر سوسنجردی مشهور به حمدونی از شاگردان بلخی (اوایل سده چهارم)، حسن بن ابی عقیل عمانی ( اوایل سده چهارم)، علی بن حسین مسعودی صاحب مروج الذهب و اثبات الوحید (د.346ق.)  کشاجم محمود بن حسین(د. 350ق.) ابوجعفر بن محمد بن جریربن رستم طبری ( اواسط سده چهارم)، ابوالقاسم علی بن احمد کوفی (د. 352ق.)، محمد بن علی بن عبدک جرجانی (د. 365ق.)، ابوالحسین  علی بن عبدالله بن وصیف مشهور به ناشی اصغر (د.365ق.)، صاحب بن عباد ( د.285ق.)، علی بن احمد خزاز، محمد بن احمد حارثی، ابوالحسن علی بن محمد عدوی شمشاطی و فضل بن عبدالرحمن بغدادی نام برد.

سده پنجم: سرآمد مشاهیر این سده محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید (د.413ق.) است و پس از او کسانی چون مهیار دیلمی شاعر(د.428ق.)، علی بن حسین موسوی مشهور به سید مرتضی علم الهدی (د.436ق.)، ابوالفتوح محمد بن عثمان کراجکی (د.449ق.)، ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری (د.463ق.)، ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی علوی (د.478ق.)، محمد بن احمد بن علی فتال نیشابوری و ابوالعباس احمد بن محمد اشبیلی ازدی معروف به ابن الحاج یاد می شود.

سده ششم: امین عاملی در مشاهیر متکلم این سده از سدیدالدین محمود بن علی حمص رازی حلی یاد کرده است.

سده هفتم: این سده شاهد نامورانی چون نصیرالدین محمد بن محمد طوسی مشهور به خواجه نصیر طوسی (د.672ق.)، سدیدالدین سالم بن محفوظ بن عزیزه حلی سورائی، علی بن سلیمان بحرانی، میثم بن علی بن میثم بحرانی(د.679ق.)، صاحب شرح نهج البلاغه و حسن بن داوود حلی در عرصه علم کلام شیعی بوده است.

سده هشتم: در این سده کسانی چون حسن بن یوسف مشهور به علامه حلی (د.726ق.)، فرزند او فخرالمحققین ( د.771ق.)، صفی الدین عبدالعزیز بن سرایا حلی (د.752ق.)، جمال الدین عبدالله بن محمد بن احمد نیشابوری (د.776ق.)، و مقداد بن عبدالله سیوری حلی (د.792ق.)، صاحب شرح الباب الحادی عشر نماینده اندیشه کلامی شیعه بوده اند.

سده نهم: صاحب اعیان الشیعه از مشاهیر متکلم شیعه در این سده از حسن بن محمد بن محمد بن راشد حلی (د.824ق.) نام برده است.
سده دهم: جلال الدین محمد بن اسعد دوانی نماینده کلام شیعه در این سده است.

سده یازدهم: محسن امین عاملی تنها از آقا محمدرضا بن حسن قزوینی (د.1096ق.)، به عنوان متکلم شیعی این سده نام برده است.

سده دوازدهم: صاحب اعیان الشیعه از هیچ متکلمی در این سده نام نمی برد.

سده سیزدهم: به روایت محسن امین عاملی کسانی چون شیخ کاظم ازری بغدادی (د.1212ق.)، و میرزا هدایة الله اورشیجی مشهدی (د.1218ق.)، متکلمان شیعه در این شیعه بوده اند.

سده چهاردهم: این سده کسانی چون علی بن عبدالله بن علی بحرانی، سیدحامد حسین هندی لکنهویی، (د.1306ق.) فرزند او سید ناصرالدین، (د.1361ق.) سیدعلی بن سید محمود عاملی (د.1328ق.)، شیخ مهدی خالص کاظمی (د.1343ق.)، شیخ جواد بلاغی (د.1352ق.)، شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء، سید عبدالحسین آل شرف الدین موسوی، سید عبدالحسین آل نورالدین موسوی عاملی و کسانی دیگر از این دست را در برمی گیرد.

این فهرستی است که علامه محسن امین عاملی در اعیان الشیعه فراروی می گذارد. در فهرست یاد شده صرفا به متکلمان پرداخته شده و تأکید بر کسانی است که به دفاع از عقیده شیعه یا تألیف کتابهایی در باب امامت یا مناظره با معتزله یا اهل سنت و دیگر گروهها پرداخته اند، و البته در آن جای محدثان، فقیهان و فیلسوفان بزرگی خالی است که گرچه به اصطلاح خاص صاحب اعیان الشیعه متکلم نبوده و دفاعیه و ردیه ننوشته اند، اما در دانش و فرهنگ شیعی سهمی بسزا داشته اند. از آن جمله می توان از کسانی چون محمد بن یعقوب کلینی (د.328ق.)، ابن بابویه محمد بن علی بن حسین مشهور به صدوق ( د.381ق.)، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی(د.460ق.)، ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی معروف به محقق حلی (د.676ق.)، محمد بن مکی عاملی جزینی معروف به شهید اول( د.786ق.)، علی بن عبدالعالی کرکی مشهور به محقق ثانی (د.937ق.)، زین الدین بن علی عاملی جبعی مشهور به شهید ثانی (د. 966ق.)، حسین بن عبدالصمد حارثی (د.984ق.)، فرزند او بهاء الدین محمد بن حسین عاملی (د.1031ق.)، سید محمد باقر داماد اصفهانی، (د.1041ق.) صدرالدین شیرازی معروف به ملاصدرا (د.1060ق.)، محمدتقی مجلسی (د.1070ق.)، ملامحسن فیض کاشانی (د. 1091ق.)، محمد بن حسن حر عاملی ( د.1104ق.)، محمدباقر بن محمد تقی اصفهانی مشهور به علامه مجلسی، (د.1110ق.) آقا محمد باقر بن محمد اکمل مشهور به وحید بهبهانی (د.1208ق.)، شیخ مرتضی بن محمد امین انصاری (د.1281ق.) و میرزا حسین نائینی ( د.1355ق.) نام برد.